skanuj0161

B. DEKLINACJA ZAIMKÓW 1. DEKLINACJA ZAIMKÓW RODZAJOWYCH

§ 57. Odmiana męska i nijaka w liczbie pojedynczej

Podstawa rozwojowa:

Przy padek	Ro dzaj	W tematach twardych		W tematach miękkich
		Koń cówka	Przykłady	Koń cówka	Przykłady
M	m. n.	-* -0	ovb t% om ovo to ono	•b -e	na&b mojb na&e moje
D	m. n.	-ogo	ovogo togo onogo	-ego	naiego mojego jego
C	m. n.	•omu	ovomu tomu onomu	-emu	naiemu mojemu jemu
B	m. n.	% •0	ovb H om ovo to ono	-b -e	naib mojb jb naSe moje je
N	n.		ov$mb tSr/ib onemb	-imb	naSimb mojimb jimb
Mc	m.	-omb	ovomb tomb onomb	-emb	naśemb mojemb jernb
W	Od czasów przedhistorycznych równy M

Różnica odmiany obu typów ma swojo źródło w prasłowiańskim procesie fonetycznym oddziaływania j na następującą samogłoskę, wskutek 'czego * -jo.    -je,    ji, *j% *j_i> *jy ji. Zasadniczą tendencją pol

skiego rozwoju już w okresie przedhistorycznym było wyrównanie obu typów wedle wzoru miękkotematowego.

Mianownik r. m. Po zaniku -z, -z powstaje polska końcówka zerowa ów on mój nasz itp. Forma M zaimków *tt*ji rozszerzyła się o morfem -m, po czym Hnnt, -i ten, *jwn -a jen. Forma (e» trwa; jen wychodzi z użycia w ciągu XVI w. M r. n. bez zmiany.

Dopełniacz. Uogólnia się końcówka -ego wedle wzoru miękkotemato-wych mojego (także ściągnięte mego twego swego) naszego jego owego onego tego. Wtórnym, późnym analogicznym pojawieniem się tej końcówki w twardotematowych tłumaczy się twardość spółgłoski przed -e. Archaiczny wyjątek logo spotykamy trzykrotnie w Kazaniach świętokrzyskich (raz jako D r. m., raz jako D-B r. m, raz jako D r. n.), onogo (D-B). Gwary mazowieckie mają na wzór przymiotników pochylenie tśgo.

Celownik. Uogólnia się końcówka emu wedle wzoru miękkotemato-wych: mojemu (memu twemu swemu) naszemu jemu owemu onemu temu; spółgłoska wygłosu twardotematowych zachowuje pierwotną twardość. Jedyny przykład archaioznego tomu (C r. n.) w Kśw.

Biernik równy M.

Na osobną uwagę zasługuje forma B r. m. ji, archaiczny kontynuant psł. B *jb. Już w XV w. rzadko, w XVI powszechniej występuje' na jej miejsce forma go prawdopodobnie powstała z D wskutek redukcji jego, gdy akcent padał na zgłoskę końcową. Inną szczątkową postać starego B spotykamy w tworach typu zań weń przedeń, tzn. w połączeniach przyimka z -ń. To -ń ó- *njs jest właśnie starym B *-jb z dodaniem na początku tzw. n epentetycznego, które się rozwinęło jeszcze w prasłowiańszczyinie z połączeń typu *sz» jimb, *vnn jimb, *k-bn jemu wskutek procesu perin-tegracji (por. Słowotwórstwo § 8), tj. pojmowania przez świadomość mówiących — n stojącego w wygłosie przyimka jako elementu należącego do nagłosu, formy zaimkowej i przesunięcia się w związku z tym granicy morfologicznej.

Już w najdawniejszych zabytkach forma D r. m. występuje w funkcji B r. m., jeśli zaimek odnosi się do mężczyzny lub jest składniowo związany z rzeczownikiem męskoosobowym, np. tego poniża a onego powysza; tego prześladował jeśm; oddalił jeś bliźniego mojego-, gdy pwam w boga mego (w. XIV i XV).

Narzędnik. W najstarszej dobio (do poł. XV w.) panuje uogólniona na wzór miękkotematowych końcówka -im lub -ym, zatem moim (mym twym swym) naszym tym onym owym itp. W XV w. zaczyna się mieszanie końcówki N z końcówką Mc -em. N zaimka jen w postaci (j) im utrzymuje Bię do końca XV w., a dotąd w skostniałym połączeniu im — tym; w XVI w. obok im występuje nim i ta właśnie forma ustala się jako wyłączna w XVII w.

Miejscownik. W staropolszczyźnie używa się tu uogólnionoj na wzór miękkotematowych końcówki -em, np. w tern, w samem, w żadnem, w jem, na naszem. W XV w. zaczyna się w Mc pojawiać końcówka N' -im, -ym.

Tak tedy N i Mc, które w najstarszej dobie wyraźnie się różniły końcówkami, spływają od drugiej połowy XV w. w jednej formie z chwiejną końcówką -im, -ym albo -em. Temu stanowi rzeczy usiłują zaradzić przepisy ortograficzne. Kopczyński wprowadza w sposób dowolny rozróżnienie rodzajów bez względu na przypadek w miejsce starego rozróżnienia