skanuj0162

314 Fleksja

przypadków bez względu na rodzaj i ustala -im, -ym w formie N i Mc r.m. -em w formie tychże przypadków rodzaju nijakiego. Ostatnia pisownia z r. 1936 zaleca końcówkę -im, -ym w obu przypadkach obu rodzajów.

§ 58. Odmiana żeńska w liczbie pojedynczej

Podstawa rozwojowa:

Przy- padek	W tematach twardych		W tematach miękkich
	Zakończenie ^1	Przykłady	Zakończenie ^1	Przykłady
M	-a	ova ta ona	-a	naśa moja
D	-oj#	orojć tojl onojl	-ejl	naśejl mojeji jejl
c	-oji	ovoji toji moji	-eji	naśeji mojeji jeji
B	•9	OVQ tę onę	-9	naśg moję ję
N	-oję	OVOję łoję OJloję	-eję	naśoję mojeję jeję
Mc	-oji	ovoji toji (moji	-eji	naśeji mojeji jeji

Mianownik zachowuje bez zmiany końcówkę -o, np. ta, owa, moja, (ma, twa, swa) nasza itp.

Dopełniacz. Jego prasłowiańskie zakończenie -oji i -ejl ulega w polsz-czyźnie przedhistorycznej ściągnięciu w e długie, później pochylone, np. one mowy, z teto ziemie, z one straszne postawy, z te potoieści, żadne sprawy, śliwy twe, swe głowy (w. XIV—XVI); młodzieży moje, macierze moje, w je świętem żywocie, od nic, twoje miłości (w. XIV—XVI). Obok tych form już w najstarszych zabytkach występuje często forma D z końcówką -ej. Powstała ona w wyniku upodobnienia D do C i Mc, gdzie występuje prawidłowa końcówka -ej; to formalne wyrównanie miało wsparcie w fonetycznym zbliżeniu e, wymawianego prawdopodobnie w końcowej fazie artykulacyjnej w sposób zwężony (et), oraz celownikowej końcówki -ej (por. Fonetyka § 23), np. pełność jej, nieprawdy mojej, dziewki twojej, z ręki twej, męki swojej, dusze swej, dziedziny waszej, wszej ziemie (w. XIV i XV). Wskutek zupełnego podwyższenia pochylonego e (a. e) ku y lub i oraz zaniku wygłosowej j trafia się sporadycznie ta końcówka .jeszcze w trzeciej odmiance: -y (po twardej), -i (po miękkiej), np.

z takowy powieści (w. XVI), potowa większa flotty ony zginęła (w. XVII); ty ji pieniądze (w. XV), fortuny swoi (w. XVII).

Celownik-Miejscownłk. Oba to przypadki przybierają końcówkę -ej. Jest to kontynuacja prasłowiańskiej końcówki C i Mc zaimków miękko-tematowych *-eji, która uprościła się wskutek zaniku samogłoski wygłosowej; na tle dążności wyrównawczych końcówka ta wyparła jeszcze w dobie przedhistorycznej końcówkę *-oj(i) zaimków twardotematowych, np. krasie mojej, prawicy twojej, prawdzie swojej, naszej duszy, wszej postaci, bydlić będę w niej, we imierze mojej, w drodze twojej, w stawie swojej, w ziemi naszej, na drodze tej, w tej trójcy (w. XIV). Występuje też forma C i Mc z końcówką -e jako wynik upodobnienia form C i Mc do formy D, np.

C: teto kaźni posluszen, je było to imię, anjol jest ci się je był ukazał, ■ucieczmy się k nie (w. XIV), kiorś' jąl dziękować, ojtczyznie swe (w. XVI).

Mc: w oni stajni, w li nędzy, w niiktore epistole, w które jest wypisan, w swe przyjaźni, po śmierci twoje (w. XVI). Formy te nie utrzymały się, ponieważ ostatecznie zwyciężyła odwrotna tendenoja: wyrównania D wedle formy C i Mc. Bóżnica między D do te głupie baby a C Mc ty głupi babie zachowała się tylko w gwarach południowego Śląska, Małopolski, tu i ówdzie zachodniej peryferii Wielkopolski.

Biernik ma końcówkę -ę ż- *g, np. jedzinaczkę moję, rozciągnąłeś rękę twoję, drogę swoję, prze chudobę noszę, wszytkę radę, nawiedzi winnicę tę (w. XV); wszytkę rozkosz SądPar, głowę moję Psałterz 1532, twoję obronę Bej, chęć moję Gór, moję namiłszą dziewkę, na sarnę Koch, onę w całości zalrzymować, miłujcie ojczyznę tę swoję Skarga, wszystkę hołotę, na onę wyprawę Pot, rolę noszę, wszytkę nadzieję Kochow, na nieuwagę noszę, na zgubę waszę Leszcz, moc swoję utwierdzić Kon. Jedynym wyjątkiem jest B ją, np. odjęli ją, na drodze jąż wybrał (w. XV). Ale po przyimku: nię, np. wpadli w nię, przez nię mężnie poczynali, na nię ciężko przyszło (w. XV i XVI). Dopiero w drugiej połowie XIX w. ustala się w B końcówka -ą przejęta z żeńskiego B odmiany przymiotnikowej. Małecki jeszcze w r. 1879 tak ocenia tę innowację: „Formy moją siostrę, naszą, waszą, czyją matkę, których niektórzy pozwalają sobie w mowie i piśmie, są to błędy stanowcze. Odwoływanie się do brzmienia ją, wyjątkowo urobionego, nie byłoby tu na miejscu¹¹. Archaiczną postać, co prawda raczej w pisowni niż w mowie, zachowuje B zaimka tę.

Narzęduik od najdawniejszych czasów zachowuje bez zmiany końcówkę -ą — *-oję, *-ejg, np. między bracią moją, z dziedziną twoją, podpirn swojo, ręką, nade wszą ziemią, wszystką myślą.

Forma ją jest używana jeszcze w XVT w^r., np. czarty ją (tzn. wodą) odganiając; abyśmy się ją zapalali. Po przyimku od najdawniejszych czasów nią, które w XVI w. zaczyna wypierać formę ją, a od XVII w. jest w wyłącznym użyciu.

1

W zakończeniu -oji, -oji, -oję, -ejl, -eji, -eję były pierwotne prasłowiańskie końcówki -jl, -ji, -jg dodane do tematu.