skanuj0171

332 Fleksja

kierunkach: albo (jak Szylarski i Kopczyński) ustalają sztuczną regułę o użyciu -ym\-im w obu przypadkach rodzaju męskiego, -cm rodzaju nijakiego, albo (jak Kryński) dopuszczają tylko -yrn -im w obu przypadkach obu rodzajów. Tak właśnie postanawia też ostatnia pisownia z r. 1930.

§ 68. Odmiana żeńska przymiotników w liczbie pojedynczej

M ma końcówkę -a ^ -i -o, jako wynik kontrakcji grupy -aja w formach typu * siar aja *pćśaja, np. córa babilońska, macica oplioita, iciara prawa, moc człowiecza, prawda boża, światłość wiekują, świetna chwała, trawa obfita, pańska chwała, matka uboga, oliwka mała, polna trawa (w ostatnich przykładach litera a oznacza a jasne, litera a — pochylone a).

W 1) spotyka się niezbyt często do pierwszych dziesięcioleci XVI w. formę z końcówką e z— e, np. z ręki nieprzyjacielskie, o<l dusze rozumne, bojażni boże, od strzały latające, od wieczne śmirci, nijedne piecze nie imają, ludziem dobre wole, s królewny niebieskie, namniejsze pierzynki nic miał, dziecięce części, ciesielskie groble (w. XIV); ot matki boże, z ziemie egipskie (w. XV); z tej dziewice Maryje czyste, obraz dziewice nadobne, sługą wieczne mądrości, z one straszne postawy, z wysokości niebieskie, z nędze wielkie, do niebieskie6 obwały, z otchłani piekielneć, ewaniełia wielkanocne niedziele, bez wszytkic królewskie poezesności i majestatowe melmożności,. człowiek wielkie cnoty, postawy wzrośli, krasne a wdzięczne (w. XVI).

Formy te można uznać za kontynuanty prasłowiańskich dopełniaczy typu *staryje *peUj(, których wygłosowa część -yj(, -Uje uległa kontrakcji, ewentualnie wspartej procesem upodobnienia do form dopełniacza zaimkowego zakończonego na -e długie, później e pochylone.

Ale już w średniowieczu zaczyna się ta forma mieszać z celownikiem, który ma nawet przewagę, np. ~ ręki nieprzyjacielowej, głosem trąby rogowej, bojażni bożej, rzeczy krzywej, ode wszelakiej złej drogi, z wysokości świętej (w. XIV' i XV'). Podstawą tego mieszania było prawdopodobnie zbliżenie w wymowie starego e (= e*) i -ej. W ciągu XVI w. pierwotna końcówka I) *-e została całkowicie usunięta i zastąpiona formą C.

Wskutek silnego zwężenia i przed j trafia się końcówka -yj\-y, -tjj-t, np. od niebieski radości (w. XV), c krainy Scytyjski (w. XVI), Katarzyny Ostrowskij tcojewodzianki kijowskij Koch, dla więtszyj pewności Murzyn, do gęsi dziki, na stopień oczywisty prawdy, przy tyż pełny (w. XVII).

W C i Mc występuje końcówka -ej, np. C: służbie ludzkiej, sludnicy żywej, prawdzie bożej, diablej potępić, Mc: w glinie głębokiej, w myśli wysokiej, w mietle żelaznej, w dobrej wolej, w ręce mocnej, w ziemie cudzej, w drodze uriekujej (w. XIV i XV).

0 i Mc przymiotników twardotematowych na -ej można uznać za kontynuację formy prasłowiańskiej typu *star(ji z tym, że wygłosowe -i zanikło (jak i w zaimkach) oraz że nastąpiło wyrównanie spółgłoski wygłosowej tematu wedle jej brzmienia w innych przypadkach. Wskutek czego nie * starzej *dalecej * żywiej, ale starej dalekiej żywej. C i Mc przymiotników miękkotematowych, np. bożej lisiej, nie da się wywieść z podstawowej psi. *listjiji *boii-ji, co by dało poi. *lisij *bożyj. Nastąpiło tu upodobnienie do form C i Mc zaimka tej mojej itp. oraziprzymiotnika twardotema-towego: starej mocnej itp.

Za C i Mc występuje też D; jest to w odwrotnym kierunku realizujący się wynik tendencji zrównania tych trzech przypadków. Oto przykłady:

C: służbie ludzkie, naświętsze matce, ku więtsze miłości, ku miłości bożee (w. XIV—XVI);

Mc: w pamięci wiekuje, w robocie ludzkie, na puszczy idumejskie, w ziemi egipskie, w telo ewanielije dzisiejsze (w. XIV i XV); w niemieckie ziemi, ui boskie tajemności, na górze oliwne, o pana Jezusowe postawie, o postawie Jezu Krystowe (w. XVI).

I tu trafiają się formy na -yj, -y, np. o kloryj literze, w dzisiejszy koronie, w wieczny miłości (w. XVI).

W gwarach zdarzają się jeszcze wypadki zachowania różnicy między D i C-Mc, np. s te strony, do te głupie baby — ty drugi babie. Tak bywa na południowym Śląsku i na samym południu Małopolski.

W B utrzymuje się bez zmiany końcówka -<{, która wynikła ze ściągnięcia wygłosowej grupy ę-ję w formach prasłowiańskich typu *stnrgjg *pSśęję, np. trzymał jeś rękę prawą moję; krew kozłową, ziemię płodzistą, sławę bożą, przekorę wiekują, psią muchę (w. XIV i XV).

W starszej literaturze nie brak jednak przykładów, że przymiotnik przyjmuje końcówkę rzeczownika, np. dobrę nadzieję (w. XVI); całę noc, nowę służbę (w. XVII); tę zdobycz ogromnę, stronę słabę (w. XVIII). Przeważnie są to autorzy z pogranicza ukraińskiego i białoruskiego. 1 dziś są tego rodzaju formy w użyciu" w gwarach, przede wszystkim na wschodnim pograniczu, ale i na Mazowszu, sporadycznie w Wielkopolsee, zdarzają się nawet u inteligencji warszawskiej i krakowskiej. Gdy w danej gwarze końcowe przeszło w -ą i dalej w -«, wówczas usłyszymy przykłady w rodzaju widza ta nowa książka, zamiast widzę tę nowę książkę.

W N końcówka -ą u. *-ęję *ęjeję trwa nieprzerwanie, up. mocą wiełiką, nad wysoką ziemią, wierną światłością, krześcijańską prawdą (w. XIV i XV).

§ 69. Odmiana przymiotników w liczbie mnogiej

Wśród form M przymiotników, które się, łączą składniowo z rzeczownikiem rodzaju męskiego, trzeba od najdawniejszych czasów wyróżnić dwa typy: formy z końcówką -i (po stwardniałej -y) i formy z końcówką -c. Pierwsze są właściwymi mianownikami, a ielt końcówka -i||-;y wywodzi