skanuj0181

352 Fleksja

Najbardziej archaiczna forma Mc to zapisane w Biblii szaroszpatackiej: we czlyrzech Stoch ledech. Wcześnie występuje w drugim członie D set, zapewne pod wpływem odmiany 500—900', jest to forma panująca od w. XVI po schyłek XIX, np. w tysiącu i czterech set koni, przy trzech set ołtarzów, na trzech set grzywnach. W XIX w. i tutaj wchodzi w użycie nowotwór z -u: trzystu czterystu i on staje się od schyłku stulecia formą wyłączną.

§ 82. Odmiana liczebników pięćset do dziewięćset

M i B zachowują dotąd pierwotny charakter: pięćset sześćset itd.; mają one w pierwszym członie M lub B liczebników 5—9, w drugim — D 1. mn. set situ. Formy takie stoją także przy rzeczownikach męsko-osobowych w M do końca XIX w., w B do końca XVIII w. Później pojawia się w tych pozycjach D.

D ma do w. XVlf odziedziczoną formę piąciset, ośmiset dziewiąciset itp. W XVII w. wchodzi w użycie nowotwór z piorwśzym członem na -u, np. do piąciusel człeka, koło siedmiuset ludzi, pięciuset zbrojnych (w. XVII i XVIII). Ta forma staje się wyłączna.

Podobne były zapewne losy C, dla którego brak przykładów.

W N używa się do drugiej połowy XIX w. starej formy, np. z piącią. set koni, z siedmią set pieszych, z piąciąset janczarów, piąciąset kopami. Zalecają ją gramatycy XIX w.

Od schyłku XVII w. wchodzi w użycie nowotwór z członem pierwszym na -u, typu pięciuset, a przewaga tej formy przypada na drugą połowę XIX w.'

Mc zachowuje do XVI w. starą postać typu w piąciset. Ale już w tym stuleciu zaczyna się użycie formy nowej z -u w końcówce pierwszego członu: w sześciuset, w pięciuset-, ta właśnie forma utrzymuje się przez następne wieki po dzioń dzisiejszy.

§ 83. Zwięzły przegląd historii rozwoju form liczebnika głównego

W dotychczasowej historii polskiego liczebnika głównego wyodrębnić można trzy epoki: pierwsza—to okres przed wiekiem XVI; ostatnia — to czasy od połowy XIX w. po chwilę bieżącą; pośrodku znajduje, się epoka druga, obejmująca mniej więcej 350 lat. Znamienne dla najstarszej epoki jest zachowanie form odziedziczonych z epoki prasłowiańskiej. Wieki następne to okres wielokierunkowego rozwoju, znamienny bogactwem i różnorodnością form obocznych, rodzących się z wzajemnego oddziaływania na siebie głównych typów flcksyjnych liczebnika, przejętych z przeszłości. Nade wszystko silny jest wpływ deklinacji liczebnika dwa, zapewne wskutek względnej częstości jego użycia. Objawia się ten wpływ wcześniej w zakresie liczebników 5—19, później 50—90 i 500—900.

Właśnie na tym tle powstają nowotwory charakterystyczne końcówką -u: w XVI w.— w D i Mc, w wieku XVII—wC i N. Nowotwory na -u szerzą się nawet w obrębie odmiany liczebnika dwa, zmieniając pierwotny jej obraz. Pod tym naporem formy tradycyjne zwolna ustępują. Najopomiej trzyma się wyrazista forma N na -ą, ale i ona wreszcie zanika, a w ostatnich dziesięcioleciach XIX w. ustala się stan najnowszy. Charakteryzuje go daleko posunięte ograniczenie formalnego zróżnicowania przypadków, a to wskutek rozpowszechnienia się nowotworu -u i jego wielofunkcyjności. Łączy się to z procesem syntaktycznym: stosunek związku, w który wchodzi liczebnik z rzeczownikiem liczonym, do innych części zdania oznacza się (poza 1—4) nie w liczebniku, ale w rzeczowniku. Wobec tego postaó fleksyjna liczebnika staje się ze względów składniowych obojętna; może tedy ulec unieruchomieniu, pozostając czystym wyrazem liczby; dlatego też forma na -u może spełnić swoje tak rozmaite zadania. W niektórych wypadkach można dziś zaobserwować nawet zanik fleksji liczebnika, np. około sto osób.

Znamienną dążnością jest też uwydatnienie męskoosobowego rodzaju rzeczownika liczonego. Z niej rodzą się bardzo wcześnio. formy trzej dwa) czterej. Z niej wypływa użycie D w funkcji B: najwcześniej, bo już przed wiekiem XVI, dla liczebnika dwa-, dla innych — poniżej 100 — w ciągu tego stulecia; dla 100 i jego wielokrotności w wieku XVIII i XIX. O wiek później zaczyna się użycie D także w funkcji M.

§ 84. Odmiana liczebnika zbiorowego

W języku prasłowiańskim istniał szereg liczebników zbiorowych: d*voji, dwoją, dwoje-, troje, -a, -e; (etieie. -a, -o; pętore, -a, -o; Sestons, -a, -o; sedmon, -o, -o; osmon, -a, -o; decęton, -a, -o; desęton, -a, -o. Dziedziczy je polszczy zna. Jej liczebniki zbiorowe dwój obój trój i rzadko używane cztwiór kontynuują w swej budowie odpowiedniki prasłowiańskie; cz{t)wor z -or po twardej oraz pięcior i następne z -or po miękkiej są polską innowacją.

Pod względem odmiany tworzą liczebniki zbiorowe dwa typy. Do pierwszego należy dwój obój trój, które odmieniają się w trzech rodzajach i trzech liczbach wedle wzorca właściwego zaimkom, np. mój twój, a więc dwój dwoją dwoje, dwojego dwoje\\dwoje) dwojego, dwojeniu dwojej dwojemu, dwój dwoję dwoje, dwoim dwoją dwoim, dwojem dwojej dwojem, dwoi dwoje, dwojajdwoje, dwoich, dwoim, dwoje dwoje dwoja\\dwoje, dwoimi dwoich.

Przykłady: oboj ten żywot, obrazy są trój rodzaj ludzki, dwoją spotkała mię szkoda, dwoje królestwo, obojego ducha, dwojej krainy, z obojej strony, obojemu państwu, prze dwoję przyczynę, różą oboję, oboje nozdrze, oboim obyczajem, miedzy oboją stroną, w oboim szyku, dwoi posłowie, dwoje rozkazania, dwoje światła, ku oboim dziatkom-, na dwoich stajach.

23— Oramatyka hist. jez. poi.