skanuj0187

361 Fleksja

przez e spółgłoska i. Jeżeli w 1 os. 1. p. rażę występuje ż to jest ono odziedziczone z prasłowiańskiego jako wynik oddziaływania j na z; toż z wystawione na działanie i w dalszych formach osobowych daje polskie ź.

Należy natomiast zwrócić osobną uwagę na postać tematu w grupie czasowników dzisiejszej koniugacji -ę, -isz, które przed końcówkami osobowymi mają wymienną spółgłoskę ś|ś (z- sj, ż\i (z- z) c||ć (e- t), dz\di (z- d), np. koszę||kosisz, grożęjgrozisz, rzucę jf rzucisz, radzę\radzisz itp. W 3 os. 1. mn. oczekiwalibyśmy zgodnie z prawidłowym rozwojem fonetycznym form *kosią *grozią *rzucią *radzią itp.; tu bowiem pierwotnie spółgłoska wygłosowa tematu -s, -z, -f, -d znalazła się przed samogłoską nosową przednią *-{ (z-    która wprawdzie zgodnie z tendencją roz

wojową nosówek prasłowiańskich przeszła w tym wypadku ostatecznie w polskie -ą, ale jeszcze przedtem wywarła miękczący wpływ na poprzedzającą spółgłoskę: i ^ i', z ^ J i', d -a d', co w końcowym wyniku powinno by dać i i i di. Ale w historycznej polszczyźnie znamy już tylko formy koszą grożą rzucą radzą, zatem ze spółgłoskami Sic dz, "wyglądają eymi na rezultat rozwojowy pierwotnych sj zj tj dj, dla którego pierwotna budowa morfologiczna nie daje żadnej podstawy. Bo też są one wynikiem nie rozwoju fonetycznego, ale wyrównania formalnego w szeregach flek-syjnych. Forma 3 os. 1. mn. przejmuje mianowicie spółgłoskę tematyczną sz ż c dz z 1 os. 1. p. na wzór tożsamości tej spółgłoski w tych dwu osobach czasowników koniugacji oje, no\ne, np. niosę : niesiesz— ale niosą, piekę : pieczesz... ale pieką, wiodę : wiedziesz... ale wiodą, plotę : pleciesz... ale plotą, wiozę zwieziesz... ale wiozą, stanę : staniesz... ale staną.

Jednym z przejawów rozwoju polskich form cz. ter., który bodaj przykładowo trzeba pokazać, jest proces przesuwania się czasowników z jednego typu koniugacyjnego do innego, z czym łączy się zmiana pierwotnych końcówek, a nieraz także postaci tematu. Podłożem tego procesu jest różnokieruńkowa w poszczególnych wypadkach dążność wyrównawcza, upodobnienie jednych form pierwotnej odmiany do innych albo też całej odmiany do innego wzorca na podstawie jakiegoś wspólnego im rysu budowy.

Tak na przykład wedle form grzebiesz, grzebie, grzebiemy, grzebiecie stare formy grzebę (z— *gr(bę), grzebą (z— •grSbęti) ustępują nowotworom grzebię grzebią-, za tym idzie przesunięcie tego czasownika z pierwotnej grupy koniugacyjnej -oj-e do grupy -joj-je i zamiana starego bezokolicznika grzeSć na grzebać.

Podobnie sypę sypię (sui -i sypać), skubę -a skubię, siekę -a sieczę (siec -i siekać), Igę -a lżę, zowę ^ zouńę, żywę —> żywię, a od XVI w. żyję przez nawiązanie do takich, jak kryję tyję myję za pośrednictwem zbliżenia bezokoliczników żyć i kryć tyć myć.

Obok starych form kolę, kolesz, kole..., porzę, porzesz, porze..., kowę, kowiesz, kowie... wytwarzają się nowe: kluję, klujesz, kluje..., pruję, prujesz, pruje..., kują, kujesz, kuje... na podstawie tematu bezokolicznika kłuć (za kłóć), pruć (z- prói), kuć, a wedle wzoru czuję : czuć.

Przejściowo występują formy 1 os. 1. p. puścię czyścię ćetę zamiast puszczę czyszczę czczę pod wpływem puścisz, puści, puścimy, puścicie itd.

W czasowniku jednoczę, jednoczysz itd. zamiast jednocę, jednocisz itd. pojawia się cz może na wzór oboczności typu depcę\\depczę, szepcę\\szepczę, gdzie cz jest wynikiem wpływu ruskiego.

W języku staropolskim były czasowniki: wspomienę lub wspomionę (e— mspomęng) z odmianą wspomieniesz wspomienie itd. oraz czasownik wspomnię c~ *mspomnjg z odmianą wspomnisz, wspomni itd. Ze skrzyżowania się obu odmian powstaje nowa: wspomnę, wspomnisz, wspomni... wspomną; podobnie zapomnę przypomnę wypomnę upomnę.

Liczne dokonały się przesunięcia czasowników z odmiany typu -m, -sz z poprzedzającym tematycznym -o- do odmiany typu -'ę, -’esz. Na przykład w starszej polszezyźnie były w użyciu czasowniki łupani kłamam czerpam drapam kopani kaszlam. Na ich miejsce pojawiają się formy łupię kłamię czerpię drapię kopię kaszlę. Podstawą przesunięć (zapewne starych, bo spotyka się je także już w staro-eerkiewno-slowiańskim) była forma bezokolicznika z zakończeniem -ać, która jest właściwa zarówno wielu czasownikom z czasem teraźniejszym typu -’ę, -'esz, jak wszystkim typu (-a)-m, (-a)-sz (z- aję, -ajesz). Na wzór bowiem stosunku pisać : piszę, wiązać : wiążę itp. mogą powstać nowotwory kopać : kopię, płakać : płaczę itp.

Ale na tejże podstawie dokonuje się też przesunięcie w kierunku odwrotnym: od -'ę, -'esz do (-a)-m, {-a)-sz, np. włodzę-awłodam, wiklę uwikłam, żonę =a gnam, łżę -a Igam, tezę tkam, strużę -a strugam, bru-czę -a brukam, iszczę -a iskam, zyszczę -a zyskam, cieszę -a ciosam.

W tym stanie rzeczy zrozumiałe, że w gwarach inny może być rozkład końcówek -’ę i (-a)-m niż w języku literackim. W gwarach południowo-zachodnich czasowników na -'ę jest wcale dużo, por. np. kiwię chowię trzymię pamięcę wdrcę padzę wobec liter, kiwam chowam itd. Mogą być też wypadki odwrotne, np. kopdm sypim krzykdm wobec liter, kopię sypię krzyczę.

Z typu -'ę, -'esz do -'ę -'ysz przeszły czasowniki troszczę, troszczysz, troszczy...— dawniej troszczesz, troszczę itd., oraz dotyczy — dawniej dotyczę.

Formy cz. ter. niektórych czasowników wyszły w^r ogóle z użycia. Tak np. rostę, rościesz, roście... (róść), kradę, kradziesz, kradzie, (kraść) zostały zastąpione przez nowotwory z przyrostkiem -n, np. ros(t)nę, roś(t)niesz itp., kradnę, kradniesz... w niepamięć poszły czasowniki człę kwtę, a na ich miejsce pojawiają się formacje o innej budowie słowotwórczej i przynależne do innego typu odmiany czyfam kwitnę. Po czasownikach słycham, słychasz itd. widom, widasz itd. pozostał w języku ogólnym