skanuj0192

374 Fleksja

§ 89. Nowa odmiana jestem

W $ 87 była. mowa o starych, z prasłowiańszczyzny odziedziczonych formach słowa posiłkowego jeśm, jeś, jesmy, jeżcie, które wychodzą z użycia w początkach XVI w., wyparte przez nowotwory, znane nam z dzisiejszej polszczyzny jestem, jesteś, jesteśmy, jesteście. Pojawiają się one w połowie XV w., a są urobione na wzór form czasu przeszłego złożonego. Jak w nich właśnie forma 3 os. był stanowi nowy temat, do którego dodaje się końcówkę -em, -eś, zatem byłem, byłeś, tak i tu za podstawę odmiany wzięto 3 os. jest, do której przyłączają się końcówki -em, -eś: jestem, jesteś.

W liczbie mnogiej tą podstawą odmiany powinna byó forma są i rzeczywiście od połowy XVI w. do schyłku XVIII w. spotyka się sporadycznie sąsmylsąśmy, sąście. Jest to i w gwarach; por. śląsko-małopolskie mychmy są, my są, są my, rzadziej Sąśmy, na samej północy podobnie: my są lub my (żem) są. W 2 os. 1: mn. sąście lub sąśta, wy(że)ście są lub u/y(że)śta są.

Ale już od połowy XV w. panują formy jestesmy\\jesteśmy, jesteście, w których uogólnia się temat jest — właściwy formom 1. p.

W XVI w. równolegle do form czasu przeszłego typu robiłichmy by-lichmy widziałychmy byłychmy używa się jestechmy sącbmy.

Na przełomie w. XV i XVI nowe formy jestem, jesteś były rzadko używane jako drugi człon formy złożonej czasu przeszłego, np. nie jestem pożywał, jestem usłyszał, jesteś się urodził.

§ 90. Formy czasu przyszłego

W języku prasłowiańskim były dwa rodzaje czasu przyszłego: czas przyszły pierwszy, tzw. futurumprimum, i czas przyszły dokonany, tzw. futurum exactum. Pierwszy rodzaj w yrażał się albo formami cz. ter. czasownika dokonanego, albo też połączeniem bezokolicznika z formami cz. ter. wyrazów imiti naćęti mćęti chotćti. Drugi rodzaj wyrażał się albo w ten sam sposób, jak futurum primum, albo też przez połączenie form czasownika będę z imiesłowem na -h.

W polszczyźnie od czasów najdawniejszych używa się na oznaczenie akcji mającej trwać w przyszłości zestawienia form osobowych słowa będę z imiesłowem na -ł lub też z bezokolicznikiem czasowników niedokonanych, np. będzie sądził, będzieciełi obiatowałi, będziesz łi ostrzegał Bsz; spowiadał się będę, pwać będę, piać będę i psałm mółmć, kwiśó będzie, będą się bać Pfl.

Na oznaczenie czynności, która ma być w przyszłości zakończona, używa się zawsze w polszczyźnie form cz. ter. czasowników dokonanych, np. w . bodze uczynimy silę, odpłaci mi gospodzin, ustawisz mnie, kto wstąpi Pfl; gdaż przydzie, jakokoli to grzeszny człowiek uczyni, tako nagłe sirce jego je-ńiu doradzi Kśw.

§ 91. Formy trybu rozkazującego

Podstawowe formy prasłowiańskie:

Temat	2 i 3 os. 1. p.	1 08. 1. mn.	2 i 3 os. 1. mn.	1 08. 1. pd.	2 i 3 os. 1. pd.
-oj-e	grebi kradi nesi pbni beri	grebfynvt> kradźm* nestm* phufam berSrm	grebtte kradtie nesite pbntte berSte	grebfaH kradhl! nesfol psntvt> ber&dZ	grebtta kradeta nesHa pbnĆta bcrSta
-BoJ-ne	dmgni Stani	dvignSrm stanSrm	dńgnłte slanlle	doignteS slanSel	doignlta standu
-jol-je	ihni znaji vę&i dMaji kupuji	hnirm znajiim nę&iim dHajitm kupujhm	źbnite znajite vę£Ue delajite kupujite	Zbniv& znajiv& vę$iv$ d£lajiv$ kupujiv#	Sbnita znajita vęźita dSlajita kupujita
-i	8V$ti slyśi	svHim-5 slySirm	8vćtite slyśite	' 8v$tiv$ slySwS	8vitita slyśita
	dadjs v(djs	dadim* v£dim%	dadite vtdite	dadivS v$div$	dadita vfdita

Już w przedhistorycznej polszczyźnie zaszła ta zmiana, Ze dawne tematy na *-o||-e i *-no\-ne upodobniły formę liczby mnogiej i podwójnej wedle wzoru odmiany tych liczb tematów na -jo||-je oraz -i, wprowadzając

za e ^ l, np. przejdzimy żnimy roztargnimy ogumimy przydzicie po-grzebicie podźwignicie padnioie; wynidziwa.

Najstarsze zabytki polszczyzny historycznej kontynuują zresztą wiernie stan prasłowiański, np.

2    os. 1. p. odidzi wznidzi przewiedzi rozrości się siedzi niesi wyjmi utni umrzy nalrzy wytargni ioiągni pomni ukazy płaczy weźrzy obroń sędzi nauczy wiedzi;

3    qs. 1. p. najdzi pokrzepi przychodzi przybliży,

los. 1. mn. — jak zawsze stara końcówka -mz- *-?m zastąpiona przez -my, np. przejdzimy żnimy roztargnimy zrzucimy rozproszymy ustawimy;