slawinski2

kiego, jako jedna z zasad organizacji jego planu kompozy-cyjno-tematycznego (rzeczywistości przedstawionej), kształtująca się — podobnie jak wszelkie tego rodzaju uporządkowania

—    w wyniku określonych operacji wypowiedzeniotwórczych: decyzji podejmowanych w planie stylistycznym tekstu. O tych sprawach zamierzam mówić bardziej detalicznie w dalszym ciągu wywodów.

2.    Inna dziedzina rozważań dotyczy utrwalonych w tradycji schematów kompozycyjnych przestrzeni przedstawionej, szeroko rozumianej literackiej topiki spacjalnej, metod de-skrypcji, założeń określających znaczeniową wartość przedstawień przestrzennych zawartych w utworach itp. Główny przedmiot uwagi stanowią tu ujęcia konwencjonalne — właściwe epokom, kulturom literackim, prądom czy gatunkom. Byłby to rejon — ogólnie powiadając — poetyki historycznej.¹

3.    Odrębną sferę zainteresowań wytyczają dociekania nad wyobrażeniami przestrzennymi zakrzepłymi w systemie znaczeniowym języka oraz ich literackimi uruchomieniami i „przedłużeniami”. Ośrodkowe w niej miejsce zajmuje problematyka pól semantycznych związanych z kategorią przestrzeni; przedmiot analiz i interpretacji stanowią użycia odpowiednich (tzn. obciążonych sensem przestrzennym) jednostek leksykalnych i frazeologicznych, wyrażeń metaforycznych itp. Możliwości zawarte w języku są jakby stanem zerowym; nadbudowują się nad nimi zindywidualizowane systemy znaczeniowo-stylistyczne

—    tekstu, grupy tekstów, mowy jednostkowej lub środowiskowego subkodu — w których językowe wyobrażenia przestrzenne ulegają wtórnie zintensyfikowaniu (czy osłabieniu), reinterpretacji, dowartościowaniu. Ekspresja literacka jest oczywiście tylko jedną z form stylistycznej i semantycznej aktualizacji owych wyobrażeń — na równi z innymi odmianami dyskursu: w mowie potocznej, nauce, filozofii, ideologii etc.²

4. Własną problematykę wnoszą rozważania nad kulturowymi wzorami doświadczania przestrzeni i ich rolą w modelowaniu świata przedstawionego dzieł literackich. Wchodzą tu w grę takie

—    przykładowo — kwestie, jak: przestrzenne korelaty hierarchii społecznej; obszary „własne” i „cudze”, powszednie i sakralne, związane z praktyką społeczną i odpowiadające bezruchowi lub fantasmagoryjnym aspiracjom, przestrzenie obrony i przestrzenie podboju; ustalone waloryzacje moralne, światopoglądowe czy estetyczne miejsc, stref, kierunków, stron świata, krain

—    tłumaczące się na gruncie mitologii, religii, ideologii społecznych itp. Podobnie jak w przypadku poprzednim, również i tu literatura nie stanowi świadectwa ani jedynego, ani nawet najbardziej osobliwego. Poetyckie czy narracyjne utrwalenia kulturowych wzorów doświadczania przestrzeni znajdują się w długim szeregu świadectw z tego punktu widzenia analogicznych, żeby wymienić tylko opisy geograficzne, teksty historiografii czy traktaty teologiczne. Trzeba powiedzieć więcej: problematyka obecnie sygnalizowana wychodzi w ogóle poza świat tworów słownych, ponieważ żywi się w nie mniejszym stopniu manifestacjami rytualnymi, ceremoniałami, etykietami, zabawami, architekturą, urbanistyką, a także zróżnicowaną dziedziną obrazów naocznych: malarskich, rysunkowych, filmowych...³

175

1

Por. np. rozprawy: T. Michałowskiej Wizja przestrzeni w liryce staropolskiej i J. Abramowskiej Peregrynacja, zamieszczone w tomie Przestrzeń i literatura, pod red. M. Głowińskiego i A. Okopień-Sławiń-skiej, Wrocław 1978.

2

⁵ Por. G. Matore L 'espace humain. Paris 1962, oraz świetny komentarz do tej książki G. Genette'a Przestrzeń i język, tłum. A. W. Labuda, „Pamiętnik Literacki” 1976 nr 1. Opublikowany w przywołanej wyżej książce Przestrzeń i literatura szkic M. Głowińskiego Przestrzenne tematy i wariacje godnie reprezentuje ten krąg problematyki.

3

Dla tego nurtu refleksji szczególnie inspirujące znaczenie mają prace semiotyków ze szkoły tartuskiej, zwłaszcza J. Lotmana. Por. np. jego prace: Problem przestrzeni artystycznej, tłum. J. Faryno, „Pamiętnik Literacki” 1976 nr 1; Zagad/iienia przestrzeni artystycznej >r prozie Gogola, tłum. J. Faryno, w: Semiotyka kultury, wybór i oprać. E. Janus i M. R. Mayenowej, Warszawa 1975; O pojęciu przestrzeni geograficznej w średniowiecznych tekstach staroruskich, tłum. E. Balcerzan, „Teksty" 1974 nr 3. Por. także rozważania A. Guriewicza o wyobrażeniach