skanuj0002

42 ARTYKUŁY

norodnych dziedzinach wiedzy. Jako jedna z technik psychoterapeutycznych należy do zakresu medycyny. Proces oddziaływania na psychikę wskazuje na jej związki z psychologią, a oddziaływanie przez sztukę wiąże ją z zagadnieniami estetyki. Wreszcie potrzeba doboru odpowiedniej lektury zmusza do wkroczenia w dziedzinę literatury i czytelnictwa.

Przyjęcie proponowanej definicji wymaga rozważenia szeregu zagadnień. Oto niektóre z nich: 1) miejsce biblioterapii w zespole metod i technik psychoterapeutycznych, 2) zastosowanie biblioterapii w lecznictwie, 3) rola biblioterapeuty.

Dotychczasowy brak badań w zakresie biblioterapii oraz ubóstwo literatury na ten temat w piśmiennictwie polskim zmuszają do poprzestania na ogólnym nakreśleniu problemów oraz wysunięciu propozycji do dyskusji. Przede wszystkim należy określić miejsce biblioterapii w zespole metod i technik psychoterapeutycznych. Istnieje współcześnie wiele definicji psychoterapii związanych z różnorodnymi jej kierunkami. Jednym z najbardziej ogólnych określeń jest rozumienie psychoterapii jako zamierzonego korygowania zaburzeń czynności organizmu środkami psychologicznymi przy założeniu, iż zaburzenia mogą dotyczyć zarówno procesów psychicznych i osobowości, jak też procesów somatycznych i funkcji narządów¹.

Oddziaływania psychologiczne zmierzające do korekty osobowości noszą różne nazwy. Używa się wyrazów: reedukacja, resocjalizacja, rehabilitacja, psychoterapia. Ta różnorodność terminów, pochodzących z zakresu psychologii, pedagogiki i medycyny, jest dowodem przełamania poglądów rezerwujących do niedawna wyłącznie dla lekarzy sferę oddziaływań psychoterapeutycznych. Związki medycyny współczesnej z psychologią znajdują swój wyraz w rozwijającej się dziedzinie psychologii klinicznej, której podstawowym zadaniem jest psychoprofilaktyka i psychoterapia zaburzeń zachowania za pomocą oddziaływań na psychikę.

Z istniejącymi obecnie wieloma kierunkami psychoterapii związane są metody oparte na różnorodnych założeniach teoretycznych. Spróbujmy dokonać krótkiego przeglądu tych metod, przy stosowaniu których może okazać się przydatna biblioterapia.

Metodą, która pozwala najpełniej korzystać z pomocy książki, jest powszechnie znana psychoterapia racjonalna, stosowana najczęściej w biblioterapii podtrzymującej lub jako etap wstępny do terapii aktywnej (zob. niżej). Nie stosuje się jej w przypadkach ostrych psychoz.

Celem psychoterapii racjonalnej jest wyjaśnianie pacjentom istoty ich dolegliwości i schorzeń, wpajanie im zasad higieny psychicznej. Drogą do tego celu jest rozszerzanie horyzontów myślowych, uświadamianie mechanizmów funkcjonowania własnego organizmu, doprowadzanie do zmiany poglądów pacjenta na zdrowie, nauczanie harmonijnych kontaktów z otoczeniem — a to poprzez oddziaływanie na rozum chorego per-

i swazją, wyjaśnianiem, zabiegami wychowawczymi. Może In być pomocna w dużym stopniu odpowiednio dobrana literatura popularnonaukowa z zakresu oświaty zdrowotnej, psychologii społecznej, socjologii, seksuologii, pedagogiki rodzinnej, etyki a także filozofii. Również literatura piękna zdolna jest dostarczyć racjonalnych argumentów do przebudowy życia wewnętrznego. Może ona być źródłem wiedzy o psychice człowieka, motywach postępowania, mechanizmach reakcji, potrzebach i konfliktach wewnętrznych. Myślę tu o powieści obyczajowej i psychologicznej, reportażu literackim, pamiętnikach.

Dostrzegam duże możliwości wykorzystania biblioterapii przy zastosowaniu metody opartej na sugestii. W przeciwieństwie do metody ra-, cjonalnej sugestia wykorzystuje podatność emocjonalną pacjenta przy obniżonym krytycyzmie i logice myślenia. Istnieje pewien rodzaj czytelników szczególnie podatnych na autentyczne, uczuciowe przeżywanie literatury. Należą do nich najczęściej czytelnicy mniej wyrobieni, nie umiejący zachować dystansu wobec fikcji literackiej. W szczególnych , sytuacjach, m. in. w sytuacjach związanych z chorobą, również wyrobieni czytelnicy mogą odbierać literaturę w sposób emocjonalny.

Znane są tak głębokie przeżycia związane z literaturą, że towarzyszą im objawy fizjologiczne: łzy, dreszcze, bicie serca lub ataki śmiechu. Tego rodzaju wstrząsowe oddziaływanie literatury kryje w sobie pewne niebezpieczeństwa, jak pogłębianie depresji, niewłaściwe ukierunkowanie wzruszeń.' Ale może być ono również wykorzystane jako silny bodziec wywierający wpływ na przebieg procesów psychicznych. Pacjent ulegający sugestii dzieła literackiego zdolny jest przejąć narzucone postawy i poglądy nie poddając ich krytyce rozumowej.

Wydaje mi się, że najcenniejsze przy stosowaniu metody sugestii są powieści przedstawiające postaci o silnych rysach osobowości, wywierających wpływ na otoczenie, urzekających i porywających do naśladow-nictwa. Podobnie oddziałują powieści historyczne. Najlepszym przykładem sugestii nie tylko zresztą jednostkowej, lecz sugestii zbiorowej wielu pokoleń jest trylogia Sienkiewicza, która — niezależnie od ścisłości historycznej — narzuciła czytelnikom wzory postaw patriotycznych i bo-.i haterskich.

Cenną pomocą może być książka w tzw. metodzie odreagowującej. Metoda ta ma na celu doprowadzenie do wydobycia zepchniętych w podświadomość przeżyć. Odreagowanie nastąpić może pod wpływem obudzonych w trakcie lektury wspomnień, skojarzeń, refleksji. Czytelnik natrafia na opisy zdarzeń i sytuacji, które zdolne są poruszyć w nim głęboko ukryte i zapomniane obrazy, echa własnych przeżyć, niekiedy podświadomie zepchnięte w niepamięć. Wydobytym wspomnieniom to-i warzyszyć może powtórne przeżycie związanych z nimi eniocji, powodu-f jące oczyszczenie, zredukowanie napięcia, wyzwolenie — katharsis.

1

s. Kratochvil: Psychoterapia. Kierunki, metody, badania. Warszawa 1974.