strelau3

METODOLOGIA BADAŃ NAUKOWYCH I DIAGNOSTYCZNYCH

3 5 2

SSSSSKSSSSSSSSSSiSSS

ną. Na przykład wybór modelu eksperymentalnego „zero-jedynkowego”, opisanego w rozdziale 10., zamyka badaczowi drogę do testowania hipotez mówiących o wpływie interakcji jakichś zmiennych niezależnych na Y.

Opisane dwa pierwsze etapy procesu badawczego w psychologii mają najbardziej twórczy, odkrywczy charakter. To, jakie zmienne badacz uzna za powiązane ze sobą i jaki jest charakter owych powiązań, będzie stanowiło o niebanalności danego badania. Można powiedzieć, że na tym etapie badania naukowego badacz artykułuje oryginalne, twórcze pomysły, które mogą zmienić oblicze teoretyczne danego działu psychologii, albo też powiela, z małymi modyfikacjami, cudze pomysły czy formułuje hipotezy banalne w swej treści. Gdyby się odwołać do wprowadzonego przez filozofów nauki rozróżnienia procesu poznawczego na dwa konteksty -kontekst odkrycia i kontekst uzasadnienia - to dwa pierwsze etapy procesu badawczego można by utożsamić z kontekstem odkrycia, a sześć pozostałych - z kontekstem uzasadnienia. Pierwszy z wyróżnionych kontekstów wymaga czegoś więcej od badacza aniżeli tylko dobrego przygotowania warsztatowego - wymaga kreatywności („iskry bożej”). Z kolei drugi wymaga solidnego przygotowania metodologicznego i umiejętności prowadzenia badań empirycznych. W pierwszym wypadku jest się przede wszystkim twórcą („architektem” - jak powiedział Arystoteles). W drugim zaś jest się, tak naprawdę, biegłym „rzemieślnikiem”. I jedni, i drudzy są potrzebni w nauce, ale o jej postępie decydują przede wszystkim ci pierwsi. Niestety, nie każdy staje się Einsteinem swojej dyscypliny naukowej. Co więcej, tej „roli” nie można się wyuczyć w żadnym z uniwersytetów.

Kolejny, trzeci etap badania naukowego związany jest z dokonywaniem swoistego przekładu z języka teorii, w którym badacz zdefiniował zmienną zależną Yoraz wszystkie zmienne niezależne zaliczone przezeń do 0(P_Y), na język operacji pomiarowych, które muszą być przeprowadzone, aby możliwe było określenie wartości, jakie te zmienne przyjmują dla poszczególnych osób badanych. Ten zabieg „translatorski” określany jest mianem operacjonalizacji - piszemy o niej obszernie w rozdziale 11.1. Operacjona-lizacja jest swoistym pomostem łączącym dwa światy - świat teorii psychologicznych i świat faktów empirycznych - a narzędzia, którymi najczęściej posługują się psychologowie, dokonując operacjonalizacji zmiennych, to testy psychologiczne (zob. rozdz. 11.2-11.4).

Sformułowanie problemu badawczego oraz hipotezy badawczej, zbudowanie 0(P_Y), 0(S_Y) i określenie rodzaju 0(S_Y), a następnie zoperacjonalizowanie wszystkich zmiennych dostarcza niezbędnych informacji, aby dokonać wyboru modelu badawczego (etap czwarty), według którego będzie przebiegało badanie empiryczne nakierowane na sprawdzenie konkretnej hipotezy, mówiącej o związku Oiniowy v er sus nieliniowy) zmiennej zależnej ze zmienną niezależną główną. Model badania musi uwzględniać kontrolę wpływu na zmienną zależną pozostałych zmiennych niezależnych, włączonych przez badacza do 0(P_Y). Model badania określa też - i jest to etap piąty - sposób doboru grupy osób (w języku statystyki zwanej próbą) z większego zbioru (w języku statystyki zwanego populacją), obejmującego wszystkie te osoby, do których odnosić się będą ustalenia badawcze (por. Brzeziński, 1997).

Ogólnie rzecz ujmując, psychologowie prowadzą badania empiryczne albo w modelu eksperymentalnym, albo w modelu korelacyjnym (zwanym też regresyjnym) - piszemy o tych modelach w rozdziale 10. Dopełnieniem do modelu badawczego (eksperymentalnego czy korelacyjnego) jest model statystyczny, zgodnie z którym badacz będzie testował hipotezy sformułowane na pierwszym etapie procesu badawczego (etap szósty). W wypadku modelu badawczego jest to wybór adekwatnego testu istotności (na przykład w modelu eksperymentalnym „zero-je-dynkowym” będzie to jakiś test istotności różnic między średnimi wartościami zmiennej zależnej Y, uzyskanymi przez osoby z dwóch grup odmiennie traktowanych przez badacza - warunki eksperymentalne versu$ warunki kontrolne).

Po przeprowadzeniu obliczeń statystycznych, wymaganych przez wybrany przezeń model statystyczny, badacz podejmuje decyzję dotyczącą sprawdzanej hipotezy (etap siódmy) - czy ją zaakceptować (z określonym, dostatecznie dużym, prawdopodobieństwem), czy odrzucić.

Proces badawczy kończy się uogólnieniem wniosków, sformułowanych na podstawie badania osób z próby, na całą populację, z której pobrana była próba (etap ósmy). Wnioski - o czym trzeba pamiętać - mogą być prawomocnie uogólnione na daną populację, jeżeli próba, na której przeprowadzono badanie empiryczne, była dla tej populacji próbą reprezentatywną. Zanim to jednak nastąpi, badacz dokonuje oceny dotychczasowego postępowania (etapy: 1 - 6). Może się przecież zdarzyć, że hipoteza była trafna, a dane empiryczne jej nie potwierdziły, ponieważ zostały uzyskane w badaniu źle zaprojektowanym, z wykorzystaniem narzędzi pomiarowych o zbyt małej precyzji i z użyciem testu statystycznego niewłaściwie dobranego do struktury danych empirycznych. Badacz świadomy tych usterek może zdecydować się na powtórzenie badania, które będzie pozbawione dostrzeżonych wad. Dopiero rezultaty tego drugiego badania będą stanowiły podstawę do sformułowania wniosków uogólnianych na daną populację.

9.4

Podsumowanie

W tym rozdziale zajęliśmy się charakterystyką nauki oraz metody naukowej. Ponieważ psychologia jest nauką empiryczną, zajęliśmy się tylko metodologicznymi osobliwościami nauk empirycznych - przede wszystkim jednak w odniesieniu do psychologii, w której stosuje się takie same reguły postępowania, jak w fizyce, chemii czy biologii. Psychologia ma wszakże swój specyficzny przedmiot -

0    nim traktuje w zasadzie cały podręcznik.

Dysponuje ona również własną metodą badawczą, za której pomocą jest w stanie badać swój przedmiot. Pod względem osobliwości warsztatu badawczego psychologia jest podobna do takich nauk empirycznych, jak biologia, czy nawet fizyka, a różni się od nauk formalnych, takich jak logika czy matematyka. Ma ona także - właśnie jako nauka empiryczna, której przedmiotem jest, ogólnie rzecz ujmując, człowiek, badany przez innego człowieka - swoje osobliwości metodologiczne, odróżniające ją od pozostałych nauk empirycznych. Muszą być one uwzględniane w trakcie prowadzenia badań naukowych.

Z kolei tym, co odróżnia nauki empiryczne od nauk formalnych, jest sposób uznawania twierdzeń - formułowanych na gruncie jednych i drugich - za naukowe. Otóż wszystkie nauki empiryczne (w tym i psychologia) formułują twierdzenia empiryczne, które mówią coś o faktach empirycznych - względem nich zewnętrznych. Jedyną drogą dochodzenia ich zgodności z faktami jest doświadczenie, podczas gdy twierdzenia nauk formalnych uznaje się poprzez odwołanie do praw logiki i definicji językowych. Zapoznaliśmy Czytelnika z osobliwościami dwóch konkurujących ze sobą podejść do istoty badania naukowego, do jego metody - podejścia induk-cjonistycznego i hipotetystycznego. Naszym zdaniem, do psychologii jako nauki empirycznej bardziej przystaje podejście drugie, zwane też metodą stawiania i krytyki hipotez.

Psychologia posługuje się specyficznym językiem, za którego pomocą badacze formułują twierdzenia naukowe i komunikują się ze sobą. Tutaj zapoznaliśmy Czytelnika z najbardziej podstawowymi, wręcz elementarnymi pojęciami: zmiennej, zmienności (i wariancji jako jej miary) oraz istotności.

Na naukę można patrzeć - jak napisaliśmy - dwojako: jako na zbiór dokonań (teorii

1    wyników) składających się na wiedzę nauko-