Łódź8

18 WPROWADZENIE

przedstawienie znane z dużo późniejszego antwerpskiego wydania Ćwiczeń duchownych Ignacego Loyoli z 1673 r. Znajdująca się tu rycina (ii. 3) opatrzona została tym samym cytatem z Księgi Hioba (21,13), który Twardowski przywołał jako inskrypcję po w. 648(Przedstawia ona mężczyznę z rękoma złożonymi jak do modlitwy, siedzącego na krześle przytrzymywanym przez pajęczą sieć rozciągniętą nad szybem podpisanym cytatem z Apokalipsy św. Jana (9,2): Puteus abyssi (w przekładzie Wujka: „Studnia przepaści”), nad głową nieszczęśnika zawisł Gla-dius ultionis (Miecz pomsty), w ciało zaś wbite zostały ostrza siedmiu szpad opisanych jako siedem grzechów głównych.^]

Znane są również przedstawienia, które mogły być dla poety bezpośrednią inspiracją. W cyklu Emblemata sacra, wydanym przez Ślązaka Mikołaja Reusnera w ramach zbioru z roku 1581, wśród drzeworytów Virgiła Solisa znalazła się ilustracja do emblematu 39 noszącego tytuł Speculum hominis peccatońs z podobną sceną, jak ta z ryciny w tomie Loyoli (ił. 4). Szyb otchłani piekielnej opisany został jako Puteus infernalis., a zawieszony miecz płomienisty jako Dwinum iudicium (Sąd Boży), zaś w ciało grzesznika wycelowanych jest pięć szpad obrazujących Grzech, Diabła, Ciało, Śmierć oraz Robaka. Ilustrację opatrzył Reusner łacińską subskiypcją, która komentuje jej złożoną symbolikę:

Jeśli nie wiesz, kim jesteś, człowieku, na mnie, błagam, wejrzyj, którego obciąża występek i gniew Boga, obrażonego Sędziego. Wejrzyj, iloma zbroczonymi krwią mieczami ze wszech stron jestem przebijany. Dokądże, nieszczęsny, ucieknę, łaskawy Boże? Z nieba zagraża nad głową miecz ostry: sędzia sprawiedliwości, surowy mściciel występku. Pode mną czarne bagno Styksu, otchłań cierpienia, zasiewa raz za razem tysiąc trwóg przed gwałtowną śmiercią. Otchłań przykrywa tkanina, którą przędzie wątły pająk - ona podtrzymuje moje siedzisko, na którym spoczywam. Po prawicy Szatan i Śmierć, ze strony lewej zagrażają mi swoim mieczem Wina i Ciało. Rozum mdleje i umieram, ilekroć poczuję tyle zła: tak żyję - sam nieświadom własnego żywota. 0 ja nieszczęsny, któż mnie wyzwoli od tak wielu niekończących się mebez-pieczeństw? Tylko Ty możesz, łaskawy Boże. I możesz, i czynisz to, Boże łaskawy, czegóż więc się lękam? Nadziei, siły i ducha dodaje mi niezachwiana wiara.¹

Autor Łodzi młodzi przedstawienie Specuhim peccatońs oglądać mógł niedaleko kościoła św. Barbary, na polichromii z drugiej potowy XVI w. w krakowskim kościele św. Krzyża. Na wschodniej ścianie wy-flMKIWADZEN1E DO LEKTURY

Miniowano tu siwobrodego starca, w którego - prócz zwisającego z góry mlecza płomienistego - wycelowane zostały cztery szpady zgodnie z na-plwimi symbolizujące Diabła, Śmierć, Grzech i Słowo (ił. 5). Polichro-mitt, odkryta pod tynkiem dopiero w 1896 r., odtworzona została na podstawie odrysu Stanisława Wyspiańskiego, którego wyraźnie zafascynowało

przedstawienie człowieka [...], co się bije w piersi raniony tyloma mieczami cierpień, kar, pokus, fatalizmu; zastraszony Sądu Bożego grozą, siedzący nad grobem, obnażony, potężny ramionami i w plecach, nędzny starością, co go zgarbiła.^{2 3}

Niestety, konserwatorom przy rekonstrukcji nie był znany schemat Ikonograficzny Speculum peccatońs, stąd np. dziś na ścianie kościoła św. Krzyża nogi krzesła grzesznika pewnie sięgają dna czeluści piekielnej - pajęczyna okazała się zbyt ulotna, by przetrwać próbę czasu. Nie więcej szczęścia miał drugi owad, zdaje się bowiem, iż szpada, która dziś przedstawiać ma niejasne Słowo (Ferbum), pierwotnie opisana była, jak im ilustracji w druku Reusnera, jako Robak (Vermis)*~.

W poemacie Twardowskiego mowa jest tylko o jednym ostrzu: „grot lilii przenikał ku sercu wnętrzności, / zranione znacząc sumnienie od złości” (w. 635-636), za to przejrzystą wymowę obrazu stara się autor zintensyfikować, mnożąc kolejne rekwizyty - również o proweniencji Ikonicznej. Prócz diabłów zasłaniających grzesznikowi oczy dodał dwa kroki kraczące po łacinie: Cras, cras. Wykładnię spopularyzowanej przez dawną ilustrację książkową sceny⁴ daje Philippo Picinelli w kompendium Mundus symbolicus, mającym być summą barokowej Mym holografii:

r

k Tacy właśnie są ludzie, którzy odwlekają pokutę i powtarzają za krukiem swoje szalone: „jutro, jutro” [eros, era.?]. Zaiste kwilące gołębie prawdziwie naśladują ci,

1

M. Reusner, Speculum hominis peccatońs. Ad Ioan[nem] Henńcum Henwartum, Patr[em] Augustanum, [w:] tenże, Emblemata... partim ethica et physica, partim vero kistońca ethieroglyphica..., Francofortiad Moeiium 1581,s. 252-253; przeł. A. M.-N. (por. też: The IUustrated Bartsch, t. 19, cz. 1: German Masters of the Sucteenth Century. Virgil Solis: Intaslio Prints and Woodcuts, ed. by J.S. Peters, New York [b. d,], s. 591, ił. 9.158).

2

S. Wyspiański, Dawna polichromia kościoła św. Krzyża w Krakowie (1898), [w:] tenże, Dzieła zebrane, red. L. Płoszowski, 1.14: Pisma prozą Jiwenilia, Kraków 1966, s. 32.

3

^ Por, stan pierwotny polichromii na odrysie sporządzonym ze ściany przez Wyspiań-slriego na reprodukcji [w:] S. Wyspiański, Dzieła zebrane, op. cit., il. 8; lub K. Bąkowski, Kościół ś. Krzyża w Krakowie, Kraków' 1904, s. 23. Za zwrócenie mi uwagi na przedstawienie z k łukowskiego kościoła św. Krzyża winienem wdzięczność dr M. Hanusiewicz.

4

^4:1 Zob. np. ilustrację w druku Horae in landem Beatiss [imae] semper Pirginis Mariae..., Purisiis 1525, k. 0₄r, gdzie nad wizerunkiem uskrzydlonej Śmierci z włócznią i zegarem siedzi na gałęzi drzew^ra kruk z napisem przy dziobie: Cras, cras ([reprodukcja w:] Harcard College Library Department o/Printing and Graphic Arts. Catalogue ofBooks and Manu-tteripis, t. 1: French 16^(l' Cenlury Books, comp. by R. Mortimer, superv. of Ph. Hofer, W.A. Jackson, t. 2, Cambridge, Massachusetts 1964, s. 392).