032 fn

Konwencjorulizm (zwłaszcza gdy weźmie się pod uwagę całość jego doktryny, ran. również konwencjonalny charakter praw i teorii naukowych) jest niewątpliwie ideologią zbyt krańcową. Krańcowość ta staje się bardziej zrozumiała, jeśli uświadomić sobie, że konwencjonalizm powstał jako reakcja na agresywny pozytywizm XIX wieku. I również należy pamięrać o tym, iż dzięki konwencjonalizmowi zrozumienie, że nie ma nagich faktów, że każdy fakt naukowy jest przesiąknięty teorią, stało się trwałym osiągnięciem filozofii nauki. Okoliczność ta nie niszczy jednak tego, że fakty pozostają „wejściami”, przez które teoria kontaktuje się z rzeczywistością. To właśnie decyduje o istnieniu i sukcesach nauk empirycznych.

4.2.3. Neopozytywistyczna koncepcja faktu

Mogłoby się wydawać, że po konwencjonalistycznej krytyce empiryzm u nie powróci on już nigdy do dawnego radykalizmu, tymczasem wkrótce potem przybrał on postać znacznie bardziej radykalną niż kiedykolwiek przedtem. Dokonało się to w poglądach Koła Wiedeńskiego.

Rozróżnienie na zdania empiryczne i zdania teoretyczne nie jest nowe, ale neopozytywiści nadali mu postać ostrej dychotomii: z jednej strony zdania wypowiadane wyłącznie w oparciu o doświadczenie, z drugiej strony tautologie (por. wyżej 2.5.), które, choć zawsze prawdziwe, niczego nie mówią o święcie; i nic pomiędzy nimi. Wśród zdań empirycznych szczególną rolę - jak twierdzą empiryści logiczni - odgrywają zdania elementarne (zwane również spostrzeżeniowymi, protokolarnymi, atomowymi). Są to takie zdania, które zdają sprawę z bezpośrednich doznań zmysłowych. Np. zdanie: „Wskazówka przyrządu pomiarowego zwanego amperomierzem pokrywa się z liczbą 2,5 na skali” jest zdaniem elementarnym, ale zdanie: „Przez przewodnik płynie prąd o natężeniu 2,5 amperów” nie jest zdaniem elementarnym, gdyż zakłada ono teoretyczną wiedzę o przewodnikach, prądzie, jego natężeniu, sposobie jego pomiaru itp.

Zdaniem neopozytywistów cała informacja o święcie wchodzi do fizyki za pośrednictwem zdań elementarnych. Innymi słowy, w zasadzie całą fizykę można przetłumaczyć na zbiór zdań elementarnych. Tezy 4.25 i 4.26 Traktatusu Logiczno-filozoficznego Wittgensteina, z którego neopo-zytywiśd wiedeńscy czerpali inspiracje w tej kwestii - brzmią: „(4.25) Jeżeli zdanie elementarne jest prawdziwe, to stan rzeczy istnieje; jeżeli jest fałszywe, to stan rzeczy nie istnieje. (4.26) Podanie wszystkich prawdziwych zdań elementarnych opisuje świat całkowicie. Świat jest całkowicie opisany przez podanie wszystkich zdań elementarnych wraz ze wskazaniem, które z nich są prawdziwe, a które fałszywe”⁴. Jeżeli faktycznie nie zamienia się całej fizyki na katalog zdań elementarnych, to jedynie ze względów praktycznych. Taki zabieg przekształciłby bowiem naukę w nieczytelny zestaw szczegółowych wypowiedzi. Opis świata przy pomocy teorii naukowych jest znacznie wygodniejszy. Teoria naukowa jest bowiem logicznym schematem umożliwiającym „zbiorczy” opis wielu faktów. Należy wszakże pamiętać, że ostatecznym usprawiedliwieniem teorii musi być wydedukowanie z niej zdań elementarnych, nadających się do bezpośredniego skonfrontowania ich z doświadczeniem.

Empiryzm neopozytywistów nie wytrzymał własnego radykalizmu. Głównie Carnapowi Koło Wiedeńskie zawdzięcza zrozumienie, że tego rodzaju skrajny empiryzm nie jest stwierdzeniem stanu faktycznego w nauce, lecz postulatem, i to postulatem nie do zrealizowania. Żadna większa teoria fizyczna nie da się zredukować do zbioru zdań czysto empirycznych; zawsze zawiera ona pewien „teoretyczny naddatek” (i to zwykle bardzo istotny), dzięki któremu staje się strukturą logiczną, mogącą wejść w rezonans ze strukturą świata (por. niżej rozdz. 5).

Idąc na kompromis z własnym radykalizmem, empiryści logiczni wyróżnili bazę empiryczną teorii, utrzymując, że jedynie dzięki niej teoria staje się konstrukcją sensowną, tzn. nabiera odniesienia do świata. Teorię naukową konstruuje się w oparciu o bazę empiryczną, ale z teorii musi dać się wydedukować nowe zdania empiryczne (przewidywania teorii), które można by porównać z doświadczeniem. Na tym polega proces weryfikacji teorii. Nie będziemy tu wdawać

-33-