047 (8)

szkoły) może być podzielona na podklasę m, {pies..... stół, okno, radość, szkoła),

wyznaczoną przez konteksty $ To jest_$ i podklasę m₂ {psy,ludzie, .... okna, ..., cielęta, ...,

szkoły, części), wyznaczoną przez kontekst $ To są_.$. Podział ten jest rozłączny i zupełny: jeżeli

jakiś wyraz gramatyczny jest formą mianownika rzeczownika (należy do klasy M), to należy on albo do klasy m, (jest formą mianownika lp.), albo do klasy m₂ (jest mianownikiem Im), nigdy do obu.

(d)    Istnieje pewien gramatycznie wyodrębniony typ funkcji językowej (gramatycznie wyodrębniona strefa funkcjonalna) stanowiący podstawę danej opozycji morfologicznej (np. funkcja polegająca na wyrażaniu gramatycznego znaczenia liczby, przypadka czy czasu). Klasy funkcjonalne - człony danej opozycji morfologicznej różnią się swoim znaczeniem gramatycznym, wyrażając różne (przeciwstawne) szczegółowe znaczenia funkcji gramatycznej danego typu (np. znaczenie ‘lp.’ - ‘lm.’ w obrębie morfologicznej opozycji liczby, ‘mianownik’ - ‘biernik’ - ‘dopełniacz’... - ‘miejscownik’ dla przypadka).

Wszystkie w^yrazy należące do tej samej podklasy k,, mają pewne sw^roiste dla tej podklasy znaczenie gramatyczne g,, różne od znaczenia gramatycznego gj właściwego wyrazom należącym do podklasy kj (gdzie kj, kj są elementami zbioru {k,,k₂, ...,k„). Np. wyrazy należące do podklasy

m, {pies,..., stół.....okno.....radość, ..., szkoła) mają znaczenie gramatyczne ‘liczba pojedyncza’,

podczas gdy wszystkie wyrazy gramatyczne podklasy m₂ {psy, ..., ludzie, .... okna, ..., cielęta, ..., szkoły, części) mają znaczenie ‘liczba mnoga’. Między dowolnym wyrazem gramatycznym w, należącym do podklasy k, (tu: {pies,...)) i dowolnym wyrazem w, należącym do podklasy k, (tu: {psy,...)) zachodzi więc pewna stała różnica funkcjonalna gi ^ gj. W powyższym przykładzie jest to różnica między gramatycznym znaczeniem liczby pojedynczej i znaczeniem liczby mnogiej. Zachodzi tu więc opozycja morfologiczna: podklasa {pies, ...) ‘lp.’ - podklasa {psy, ...} ‘Im.’

Wyrazy gramatyczne należące do tej samej klasy k, różnią się natomiast między sobą znaczeniem leksykalnym (nie dotyczy to w'ariantów formalnych gramatemu - mają one to samo znaczenie leksykalne i gramatyczne; zob. 2.4.3.). np. wyrazy wchodzące do klasy {pies,..., stół, ..., okno, ..., radość, ..., szkoła) mają takie samo znaczenie gramatyczne ‘(mianownik) lp.’, ale różne znaczenie leksykalne. Wyrazy gramatyczne wchodzące do tej samej podklasy mogą się różnić także znaczeniem gramatycznym, nierelewantnym z punktu widzenia danego podziału klasy K na podklasy funkcjonalne (nierelewantnym z punktu widzenia typu funkcji gramatycznej stanowiącej podstawę danego podziału na podklasy). Znaczenie gramatyczne wyrazów (form) tworzących taką klasę funkcjonalną jest więc tylko częściowo tożsame, tożsamość znaczeftiowa dotyczy mianowicie tylko sfery funkcjonalnej wyznaczonej przez daną opozycję morfologiczną. Np. podklasy form

osobowych czasownika v, {robię,..., powiem, ..., prasowałem, ..., zrobiłem.....będę rozmawiał, ...,

będę pisała, .... będę czekać), v, {robisz, ..., powie..... prasowałeś, ..., zrobiłeś..... będziesz

rozmawiał, ..., będziesz pisała.....będziesz czekać) oraz v₃ {robi,.... powie, ..., prasował,..., zrobił,

..., będzie rozmawiał, ..., będzie pisała, .... będzie czekać) różnią się znaczeniem gramatycznym, wyrażając odpowiednio znaczenie gramatyczne ‘1., 2. lub 3. os.’ Jednocześnie wyrazy gramatyczne wchodzące np. do klasy v, i mające znaczenie ‘1. os’, różnią się między sobą znaczeniem gramatycznym czasu i aspektu. nierelew'antnymi z punktu widzenia podziału form osobowych czasowmika ze względu na kategorię osoby.

(e)    Istnieje wzajemna zależność między klasami funkcjonalnymi pozostającymi w opozycji morfologicznej polegająca na tym, że tworzą one razem pewien zamknięty układ (mikrosystem), w którym funkcja (znaczenie gramatyczne) każdej klasy funkcjonalnej jest zdeterminowana (wyznaczona) przez funkcję wszystkich pozostałych klas współtworzących dany układ (mikrosystem). Taki mikrosystem oparty na pewnej opozycji morfologicznej będziemy dalej nazywać kategorią morfologiczną. Tak np. istnieje wzajemna zależność (wzajemne warunkowanie się) między klasą {stół, stołu, stołem, okno, oknu, oknie, ...,

47