06

64 CAWY KOMUNIKACJI SPOIECZNO ;

64 CAWY KOMUNIKACJI SPOIECZNO ;

■aSp

V;

_rs In

* i!? V

na Uniwersytecie we Frankfurcie. Szkota Frankfurcka, pierwotnie powotana do życia w celu krytycznego przebadani^ poglądów Karola Marksa, odrzuciła determi-nizm ekonomiczny ortodoksyjnego marksizmu, zachowując jednocześnie marksistowską tradycję krytyki społecznej.

Najwybitniejsi przedstawiciele tej szkoły - Max Horkheimer, Theodor Adorno i Herbert .Marcuse - byli przekonani, że „[...] catą wcześniejszą historię charakteryzował niesprawiedliwy podział cierpienia”¹. Rdżpoznali ten sam wzorzec nierówności wó Współczesnych demokracjach zachodnich, w których posiadacze nadal wyzyskują osoby pozbawione własności. Badacze ze Szkoły Frankfurckiej zaproponowali dogłębną analizę rozbieżności między głoszonymi przez przywódców politycznych liberalnymi wartościami wolności i równości a niesprawiedliwą koncentracją władzy w ich rękach oraz nadużywaniem potęgi politycznej, prowadzącym do przekształcenia tych wartości w mit. Taka krytyka nie przepraszała za minorową tonację i pesymistyczne ynioski. Jak zauważył Marcuse, „Teoria krytyczna zachowuje upór jako autentyczną wartość myśli filozoficznej”². Gdy Hitler przejął władzę w Niemczech, ten właśnie upór wymusił emigrację członków Szkoły Frankfurckiej najpierw do Szwajcarii, a następnie do Stanów Zjednoczonych.

Jakim badaniom i praktykom komunikacyjnym teoretycy krytyczni są przeciwni? Chociaż nie ma jednej listy nadużyć, którym przeciwni byliby wszyscy, teoretyczni krytycy konsekwentnie piętnują

trzy cechy współczesnej cywilizacji. Należą do nich:    ,

1.    Kontrola nad językiem w celu j utrzymania nierównowagi władzy| Krytyczni! teoretycy potępiają każde i użycie słów, które hamuje emancypację. Na pfzyklad feministki dowodzą,s że kobiety jako grupa zazwyczaj nie ; mówią pełnym głosem, ponieważ tal mężczyźni stoją na straży języka..

• W rezultacie publiczny dyskurs prze-^ pełnia n^etaforyka wojny i sportu,, dziedzin męskich o własnym, we-| wnątrzgrupowym żargonie. Taka wizja pozbawionych głosu grup nie jest) wcale nowa. Marcuse twierdził, że : „[...] aleję otwarcia zamknięte są dla 1 znaczenia słów i idei innych od tych,. które już się utrwaliły dzięki reklamie;; władzy i przeszły weryfikację w prak-: tykach włądzy”³.    |

2.    Rola mediów w przytępianiu wrażliwości na represje. Marks twierdził, że ; religia to opium dla mas, że jedynie od-. wraca ona uwagę klasy robotniczej od^r jej „rzeczywistych” interesów. Krytycy-dopatrują się czynników przejmujących dzisiaj tę rolę w telewizji, filmach, płytach kompaktowych i masowo produkowanych drukach. Adorno miał nadzieję, że ludzie powstaną w proteście, kiedy tylko zdadzą sobie sprawę z niesprawiedliwej represji, której ich poddawano. Zauważył jednak, że „[...] w miarę jak społeczności w coraz większym stopniu podporządkowywały się sile oddzialywa-..nia komuniJcacji masowej, wzrastała .preformacja: umysłów w tak daleko .idącym stopniu, że właściwie nie pozostawało w ogóle miejsca na uświadomienie sobie; przez samych ludzi tego ! stanu rzeczy;”⁴. Marcuse’a cechował jeszcze większy pesymizm wobec perspektyw zmian społecznych zainicjo-_; wanych przez przeciętnego obywatela, który zobojętniał już na wszystko pod wpływem mediów. Twierdził, że na-; dzieje na zmiany w społeczeństwie wią-. żą się z „[...] odrzuconymi i obcypii, wyzyskiwanymi i prześladowanym^ należącymi do innych ras i o innym kolorze skóry, bezrobotnymi i tymi, którzy pracy nie dostaną! nigdy”⁵.

Ślepa ufność pokładana w metodę , naukową i bezkrytyczna akceptacja ; j. odkryć empirycznych. Horkheimer j, '„ . utrzymywał, że ,,[...] o naiwności i bigo-terii świadczy myślenie i mówienie wy-łącznie w języku nauki”⁶. Naiwność, I:-, ponieważ nauka, wbrew głoszonym v przez naukowców twierdzeniom, nie !;,/ jest unikającą wartościowania pogonią T i,. za wiedzą. Bigoteria, ponieważ bada-cze posługujący się sondażami zakła-dają, że próbka opinii publicznej jest |Vr.._ prawdziwym Wycinkiem rzeczywistości. t: Adorno jest zdania, że „[...] przekrój

stanowisk reprezentuje nie przybliżony obraz prawdy, tylko przekrój iluzji społecznej”⁷. Teoretycy ci są szczególnie krytyczni wobec przywódców sfery rządowej, gospodarki i edukacji, którzy wykorzystują empiryczne pozory nauk społecznych, ąby usprawiedliwiać istniejący niesprawiedliwy stan rzeczy, z oczywistą korzyścią dla interesów własnych.

Krytyczni teoretycy z mniejszą swadą informują o tym, co popierają. Ich teksty przepełnione są apelajmi o wyzwolenie, emancypację, transformację i wzmaganie świadomości, lecz hasła te jedynie mgliście sugerują, jak osiągnąć te zacne cele. Tym niemniej mają oni wspólny cel etyczny, polegający na solidarności z cierpiącymi ludźmi, solidarności będącej naszą minimalną moralną odpowiedzialnością. Dlatego właśnie Adorno deklarował: „Pisanie poezji po Oświęcimiu jest barbarzyństwem”⁸. Większość krytyków teoretycznych usiłuje wyjść .poza uczucia sympatii, propagując bardziej wymagające zachowania etyczne, które Craig określa terminem praxis. Definiuje to słowo jako „teoretycznie refleksyjne działanie społeczne”⁹. Wielu myślicieli omawianych w Refleksjach etycznych w tej książce kieruje się podobnymi celami.

1

   Torpey, J. (1986). Ethics and critical theory: From Horkheimer to Habermas. Telos, 19,3, 73.

2

   Marcuse, H. (1988). Philosophy and critical theory. W: H. Marcuse, Negalioiis: Essays in Cńtical Theory (s. 143). London: Free Association [W Polsce wyszty następujące pozycje tego autora: (1966). Rozum i rewolucja; (1988). Eros i cywilizacja. Przel. H. Jankowska, A. Pawelski. Warszawa: Muza; (1991). Człowiek jednowymiarowy. Przel. S. Konopacki. Warszawa: PWN).

3

   Marcuse, H. (1976). Repressive tolerance. W: P. Connerton (red.), Cńtical Sociology (s. 310-311). Har-mondsworth: Penguin.

4

Adorno, T. (1978). Sociology and empirical research. W: P. Connerton (red.), Cńtical Sociology; Selected Readings (s. 245). Middlesex: Penguin. [V/ Polsce tego autora ukazały się: (1986). Dialektyka negatywna.

5

• Przel. K. Krzemieniowa przy współpracy S. Krzemienia-Ojaka. Warszawa: PWN; (1999). Minimemoralia:

6

t Refleksje z poharatanego życia. Przel. M, Łukasiewicz. Kraków: Wydawnictwo Literackie; (1990) Sztuka

7

C i sztuki: Wybór esejów. Przel. K. Krzemień-Ojak. Warszawa: PIW; (1994). Teoria estetyczna. Przel. K. Krzemieniowa. Warszawie PWN oraz Horkheimer, M., Adorno, T. (1994) Dialektyka oświecenia (Fragmenty filozoficznej. Przel. M. Łukasiewicz. Warszawa: Wydawnictwo, Instytutu Filozofii i Socjologii PAN]. j ⁵ Herbert Marcuse cytowany przez T. Bottomore’a (1989). The Frankfurt School (s. 38). London: Routledge.

8

- ⁶ Horkheimer, M. (1937/1972). Critical Theory: Selected Essays (s. 183). New York: Herder and Herder. f [Z,ob. też tego autora: (1995). Początki mieszczańskiej filozofii dziejów. Przel. H. Walentynowicz. Warsza-wa: Spacja; (1987). Społeczne funkcje filozofii. Wybór pism. Przel. J. Doktór. Warszawa; PIW], f ²⁴ Adorno, 1978, s. 256. r ⁸ Adorno, 1978, s. 276.

9

1 ⁹ Craig, 1999, s. 148.