127

Niektóre mechanizmy porządkujące: kolekcja, scenariusz, typizacja 127

Druga właściwość stylu potocznego to dominacja słów z podstawowego poziomu ogólności {żyto, pszenica, róża, jabłko, chleb, pies, krzesło, koszuła, dom) nad słowami poziomu wyższego {zboże, kwiat, owoc, pożywienie, zwierzę, mebeł, ubranie, budynek) i niższego {żyto jare, pszenica jara, antonówka, graham, owczarek, miękkie krzesło, kamienica). Polega ona m.in. na tym, że słowa poziomu podstawowego mają dla użytkownika najbogatszą treść znaczeniową, ich desygnaty są najłatwiej rozpoznawalne, dzieci przyswajają je najwcześniej (Rosch, 1977, s. 34—35), są też, dodajmy, najbardziej aktywne derywacyjnie. Słowa te z łatwością stają się podstawą tworzenia metafor i wyrażeń frazeologicznych, a także wyrażeń porównawczych typu: pachnie jak róża, zły jak pies, czuć się jak w domu.

Konkretność stylu potocznego daje podstawę tej jego właściwości, którą zwykło się określać mianem obrazowości. Wynika ona z metaforycznego mówienia o zdarzeniach niewyobrażalnych (psychicznych, społecznych) w terminach zdarzeń wyobrażalnych, doświadczanych zmysłami, zwłaszcza dotykiem, wzrokiem i słuchem. Etymologowie dawno zauważyli, że potoczne nazwy uczuć, takie jak zachwycać, przerażać, smucić, cieszyć, wzruszać itd. pochodzą od nazw czynności i zachowań fizycznych: chwytania, rażenia, mącenia, uciszania, ruszania.

Metaforyczność angażująca słownictwo konkretne i związane z nim pojęcia i wyobrażenia jest niesłychanie istotnym składnikiem naszego codziennego języka. Nie jest ona tylko dodatkiem poetyckim i ozdobą retoryczną, lecz - w swoich różnych typach - rządzi językiem i nawet myśleniem. „System pojęć, którymi się zwykle posługujemy, by myśleć i działać, jest w swej istocie metaforyczny” (Lakoff, Johnson, 1988, s. 25). Metaforami są np. w cytowanym wcześniej tekście reportażu wyrażenia gęsta atmosfera, ciężkie zarzuty, wąska ełita, sała wypełniona po brzegi, rolnictwo leży, kapitał ucieka, produkcja spada, gruba kreska - opisujące sytuację kraju w kategoriach bezpośrednich doświadczeń zmysłowych, bliskich człowiekowi.

Mówienie o uczuciach i stanach emocjonalnych, a także zdarzeniach społecznych za pomocą słów prymarnie nazywających zachowania fizyczne jest regułą na gruncie frazeologii (patrz hasło: Frazeologia).

Niektóre mechanizmy porządkujące: kolekcja, scenariusz, typizacja

Iiekawsze od samego inwentarza jednostek jest to, na jakich podstawach in-" entarz ten się opiera, tzn. jakie narzędzia służą do kategoryzacji zjawisk ■ :ata, za pomocą jakich kryteriów porządkuje się, łączy i dzieli skategoryzowane rzeczy i fakty, najogólniej mówiąc: jak się potocznie rozumie i in-rrpretuje świat i człowieka.