273

ucznia. W ten sposób dochodzi Herbart do przedstawienia struktury procesu nauczania, na której oparli następcy Herbarta — Tuiscon Z i 11 e r (1817—1882) i Wilhelm Rein (1847—1929) — wydoskonaloną tzw. teorię stopni formalnych jako podstawę wszelkiego skutecznego^- naliczania i która przez wiele dziesiątków lat była niemalże obowiązującym dla nauczycieli kanonem budowy każdej lekcji.

Proces przyswajania sobie nowego materiału polega — zdaniem Herbarta — na kolejnym następowaniu po sobie aktów zgłębia-n i a (Vertiefung) i ogarniania, zastanawiania się (Besinnung). W akcie zgłębiania jakieś przedstawienie dochodzi do świadomości z dostateczną siłą i czystością, wydzielając się spośród pozostałych. Ogarnianie zbiera i łączy ze sobą zgłębione przedstawienia, umożliwiając w drodze szerszych syntez posuwanie się naprzód. W zgłębianiu i ogarnianiu można wyróżnić po dwa stadia:

1.    Tak zwane spoczywające zgłębianie wydobywa z „mętnej mieszaniny” przedstawień jakieś jedno. Wynikiem tego jest jasność przedstawienia.

2.    Tak zwane postępujące zgłębianie przenosi się z jednego przedstawienia na inne. Wynikiem tego jest skojarzenie tych przedstawień.

3.    Tak zwane spoczywające ogarnianie zbiera wyniki zgłębiania, wiąże w całość z poprzednimi wiadomościami, wskazuje nowo nabytym właściwe miejsce. Jego wynikiem jest system pojęć.

4.    Wreszcie tzw. postępujące ogarnianie podciąga pod nabyte pojęcie nowe wypadki, „produkuje nowe człony systemu”. Daje metodę, czyli umiejętność zastosowania zdobytej wiedzy. Powyższym stopniom przyswajania powinny odpowiadać stopnie nauczania i tak należy też prowadzić nauczanie. Stopnie te zyskały miano formalnych dlatego, że są niezależne od przedmiotu (materiału) nauczania ^ł.

Tak więc każda jednostka metodyczna (jedna lekcja lub kilka poświęconych jednemu tematowi) powinna mieć ustaloną przez herbartystów — schematyczną strukturę (por. str. 274).

Pedagogika Herbarta była niewątpliwie krokiem naprzód w unau* kowieniu teorii nauczania i wychowania. Herbart pokazał, że pedagogika jako dyscyplina naukowa ma swój system pojęć. Szczególnie pogłębił on problematykę dydaktyczną.

Cenna i wnikliwa była jego teoria wielostronnego zainteresowania. jakkolwiek niesłusznie dyskwalifikował całkowicie wartość wychowawczą i dydaktyczną zainteresowań pośrednich (nie trzeba się ich bać, lecz należy umieć przekształcać je w bezpośrednie) oraz niesłusznie poj-

¹ Rozwinięte tu poglądy dydaktyczne Herbarta najjaśniej przez niego samego przedstawione są w jego Wykładach pedagogicznych w zarysie (Kraków 1937), w paragrafach 62—77.

273

18 — Dzieje wychowania