2

298 Składnia

Wygraj w polu, wygrasz w sądzie. Jak sobie pościelesz, tak się wyśpisz), przeto przekształcenie (4) zachowuje cechy semantyczne oryginału, choć składniowo reprezentuje odmienny typ struktury. Zdania składowe, połączone już nie zaimkami względnymi, lecz spójnikowo, są tu względnie samodzielne. Gdyby pominąć spójnik, oba składniki łączyłaby już tylko więź semantyczna (rodzaj semantycznego wynikania), strukturalnie byłyby to twory niezależne.

Jest to kolejna - trzecia - możliwość operacji na wyjściowych sensach. Porównajmy:

(5) Nie byłeś ni razu człowiekiem. Człowiek ci nic nie pomoże.

Takie zdania złożone, w których nie można wskazać składnika dominującego i które z łatwością można przedstawić w postaci ciągu zdań pojedynczych, są zdaniami parataktycznymi.

3jC

Między hipotaksą a parataksą nie ma tak ostrej granicy, jak by się na pierwszy rzut oka wydawało; to właśnie staraliśmy się wykazać na powyższych przykładach. Nie ma treści nadających się tylko na układ parataktyczny albo tylko hipotaktyczny. Wybór formy składniowej zależy od mówiącego, od tego, jak ocenia on daną relację i ewentualnie jak na sposób jej przedstawienia wpływa wzgląd na adresata.

W Emigrantach Sławomira Mrożka poirytowany bohater AA odpowiada swojemu sublokatorowi XX:

A ja odchodzę, ale niczego nie zabieram. Wprawdzie odchodzę, ale nie zabieram niczego ze sobą. Nie zabieram niczego, pomimo że odchodzę. Chociaż odchodzę, nie zabieram. Odchodzę, nie zabierając (cyt. za wyd. WL, Kraków 1975, s. 101).

Przypomnijmy, że AA jest intelektualistą. Język jest dla niego narzędziem pracy. Zdumionemu rodakowi, posługującemu się w sztuce kodem ograniczonym (jak by go scharakteryzował socjolingwista), prezentuje tę samą myśl na wiele sposobów, posługując się aż pięcioma (co łatwo sprawdzić) schematami zdaniowymi. Reprezentują one przy tym zarówno układy parataktyczne, z typowymi spójnikami współrzędnymi (ale), jak i hipotaktyczne (z pomimo że, chociaż).

Hipotaksa jest uznawana za wykładnik stylu intelektualnego, ponieważ ukazuje zależności, hierarchię składników. Parataksa często zatrzymuje się na stwierdzeniu prostej styczności w czasie lub w przestrzeni, typowa jest dla języka mówionego, relacji „na gorąco”; ten typ strukturyzacji składniowej charakterystyczny jest także dla wypowiedzi emocjonalnych. Czytelnicy W pustyni i w puszczy Henryka Sienkiewicza pamiętają zapewne słynną opowieść Nel o niezamierzonych przygodach przeżytych ze Stasiem, w której każde zdanie rozpoczynało się od „i” - nie bez znaczenia był też tu młody wiek narratorki: I nas porwali, i wieźli na wielbłądach — i Gebhr mnie uderzył — i Staś mnie bronił - i przyjechaliśmy do

Chartumu - i tam ludzie marli z głodu - i Staś pracował, żeby dostać dla mni daktyli - i byliśmy u Mahdiego - i Staś nie chciał zmienić religii - i Mahdi wysłc nas do Faszody - i potem Staś zabił lwa i wszystkich - i mieszkaliśmy w wielka drzewie... itd., itd. (cyt. za 34 wyd. PIW, Warszawa 1976, s. 318).

Granica między parataksą a hipotaksą sygnalizowana jest na ogól prze spójniki, które też dzieli się na współrzędne, jak i, ani, oraz, zaś, albo, więc i niewspółrzędne, jak że, bo, ponieważ, aby, skoro, jeżeli..., to itp.

Ponadto dla hipotaksy charakterystyczne jest, jak widzieliśmy, użycie zaimkó\ w funkcji względnej, tj. zapowiadania albo zastępowania jakiegoś członu, np. (ten] kto, który, (tam), gdzie; (wtedy), kiedy.

Wreszcie sygnałem łączliwości składniowej wskazującym na strukturalną jednoś wypowiedzenia mogą być środki już nie leksykalno-gramatyczne, lecz fonologiczne intonacja, pauzy, akcent zdaniowy. Ich analiza, dotąd zaniedbywana, staje się ostatnii przedmiotem eksperymentalnych badań nad dyskursem - bezpośredni, komunikacją słowną między nadawcą a odbiorcą. W tekście pisanym sygnał; fonologiczne są zastępowane przez interpunkcję, która jest jednak dużo uboższa.

Wszystkie te środki mogą okazać się niejednoznaczne, co staje się przyczyn, swoistej ambiwalencji składniowej. W przykładzie (6) możemy się wahać międz; interpretacją wynikową (zdanie współrzędne) a przyczynowo-skutkową (zdann nadrzędno-podrzędne):

(6)    Jest piękna pogoda - to i wycieczka się uda.

Zdanie (6) możemy semantycznie interpretować jako:

(6’) ’Jest piękna pogoda, więc wycieczka się uda’ (zdanie wynikowe)

(6”) 'Ponieważ jest piękna pogoda, to wycieczka się uda’ (zdanie przyczynowe)

Źródłem tych trudności jest niejednoznaczność spójnika to w wyjściowe strukturze. W gruncie rzeczy jednak kłopoty z podziałem na parataksę i hipotaksi dotyczą przypadków granicznych. Toteż wszystko, co zostało powiedziane, ni< powinno podważać celowości tego podziału dla składni. W naszym opracowanii charakterystykę zdań złożonych przedstawimy właśnie z tego punktu widzenia.

* * *

Zanim jednak przystąpimy do wewnętrznej klasyfikacji zdań złożonycł współrzędnych i niewspółrzędnych, musimy zwrócić uwagę na jeszcze jedn: trudność. Otóż czasami problematyczna może się okazać granica między zdanien pojedynczym a zdaniem złożonym.

Rozpatrzmy przykłady:

(7)    Każdy tylko patrzy i patrzy. (Gombr.)

(8)    Kościeniecki był zawsze strupieszały, chory, mizantrop. (Żer.)

(9)    Górale wyrabiają i sprzedają ser z owczego mleka.