3

odpowiedzi na te pytania. Tak teł można by podzielić zalecano czy faktycznie stosowane schematy ich realizacji - metody. Te ostatnie nazwiemy metodami badawczymi w sensie węższym. Powiemy, iż metody badawcze to zalecane lub faktycznie stosowane w danej nauce schematy czynności służących do udzielania odpowiedzi na formułowane w niej pytania. W naukach empirycznych metody badawcze to przede wszystkim typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych. służęce do uzyskiwania maksymalnie (lub optymalnie - patrz paragraf 10 tego rozdziału) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania. Przeprowadzone wyżej rozróżnienie nie jest jednak podziałem rozłącznym. Wiele metod stosowanych w nauce może pojawiać się — i domagać respektowania - na różnych etapach procesu badawczego. Logiczna refleksja nad formalną strukturą pytania, jakie chcielibyśmy postawić wobec rzeczywistości — to zadanie wyraźnie pierwszego etapu. Ale pytanie samo sformułowane jest w jakimś języku - przy użyciu jakichś pojęć - właściwe reguły budowy pojęć winny być tym samym uwzględniano przy formułowaniu problematyki badania. Jednakże zagadnienie, poczym poznać dceygnaty danego pojęcia — zjawiska i przedmioty przez nie oznaczane — to jedno z centralnych zagadnień w toku tej części procesu badawczego, które polega na obserwacji rzeczywistości po ło, aby udzielić należycie uzasadnionej odpowiedzi na postawione pytanie. Tak więc namysł nad treścią pojęć konieczny jest zarówno przy formułowaniu pytań, jak przy obserwacji desygnatów tych pojęć, jak też przy formułowaniu odpowiedzi na te pytania. Podobnie jest z wieloma innymi metodami w badaniu naukowym.

Mówiąc o nauce, traktowaliśmy ją dotychczas jako pewien zespól czy system czynności, a poszczególne badania jako ciągi czynności, podkirśląjąc, ii sposoby wykonywania tych czynności, reguły określające te sposoby postępowańis faktycznie stosowane bądź też świadomie zalecane w danej nauce to jej metody. Tu warto dodać, ii mówiąc o regułach postępowania stosowanych czy zalecanych w jakiejś nauce, te tylko zaliczamy do jej metod, które — faktycznie bądź w przeświadczeniu osób naukę uprawiających — są instrumentalne wobec pewnych celów danej nauki. Dlatego nie zaliczymy do metod naukowych takich zalecanych czy respektowanych w środowisku naukowym reguł postępowania, które nie pozostają w relacji insirumentalności wobec zadania rozszerzenia wiedzy łtp. W wielu środowiskach obowiązuje taka norma, ie uczonych starszych traklujo się z respektem. Tej reguły postępowania do metod naukowych nie zaliczymy, podobnio jak nie zaliczymy do nich wielu innych obyczajów charakterystycznych dla środowisk twórców nauki.

Niezależnie od Ud ..czynnościowej perspektywy" na naukę może też ona być rozpatrywana jako system wytworów poszczególnych czynności badawczych i całych ich ciągów. Wytwory te — pojęcia i zdania, a wśród tych ostatnich pytania i odpowiedzi na te pytania — mogą być analizowane w całej ich treściowej konkretności. Mogą być jednak rozpatrywane również ze względu na swe własności ogólnoformnlnc. Rozpatrywane z tej formalnologic/.ncj perspektywy stają się one przedmiotem metodologii, która analizuje typowe schematy różnych wytworów nauki - pojęć, zdań i systemów takich zdań - zarówno fhktycznie w niej występujące, jak i te, które są w niej zalecane.

Te dwie metodologiczne perspektywy na naukę — ta, które koncentruje się na czynnościach badawczych i ich regułach, oraz ta, która koncentruje się na schematach wytworów tych czynności - są wobec siebie komplementarne. Tak na przykład można mówić o pewnych typowych sposobach postępowania przy formułowaniu pytań w jakiejś nauce — rozpatrywanych od strony formalnej — bądź też o pewnych typowych dla danej nauki schematach pytań. Można anałizownć czynności związane z uzasadnia-

niem twierdzeń lub też przedstawić typologie twierdzeń rozpatrywanych ze względu na

sposób ich uzasadniania, omawiać różne reguły budowy teorii lub mówić o typach teorii, o sposobach definiowania pojęć różnego rodząju lub też o definicjach pctięć naukowych i rodzajach takich pojęć itd. Pewno etapy postępowania badawczegodąją się ująć hardziej wyraziście - a tym samym i opisać w taki sposób, aby na podstawie tego opisu łatwiej mogli daną metodę zastosować inni badacze — kiedy je przedstawimy w języka czynności badawczych i określających je metodologicznych reguł postępowania; inne, kiedy je opiszemy za pomocą pewnych wzorcowych schematów wytworów będących ich rezultatem. Opśslaaalłła regał postępowania, jak tri spis i analiza schematów wytworów różnych czynności badawczych to zadanie nauki zwan*j metodologią nauk.

Przy określaniu pojęcia metody mówiło się wyżej, iż jod to pewien sposób postępowania bądź faktycznie stosowany, bądź też postulowany w dong nauce i to samo dotyczyło wytworów tych czynności — zarówno pytań, jak i odpowiedzi na nic. Jeśli określiło się metodologię jako naukę o metodach, to z powyższego rozróżnienia wynika. U metodologię można uprawiać na dwa sposoby: jako aaakę opisową i jako snakę Bssmsfywaą.

Metodologia oprawiana w sposób czysto opisowy, rejestrująca sposoby postępowania badawczego spotykane w jakiejś nauce i starająca się je opisać w ich formaInologicznej struktuneo jest wówczas jednym z działów nauki o nauce. Na dyscyplinę tę, obok analitycznego opisu metod faktycznio w nauce stosowanych i analizy jej wytworów ze względu na ich metodologiczne właściwości, składa się historia nauki, socjologia instytucji naukowych i procesów rozwoju nauki, psychologia twórczości naukowej iip. Pizy opisowym podejściu w metodologu poddajemy analizie metody poetępowanin badawczego charakterystyczne dla danej dyscypliny czy dla pewnego rodzaju problemów w sposób czysto rejestrujący, bez odnoszenia ich do jakichś normatywnych standardów służących do ich oceny. Tak jak historyk nauki może rejestrować poszczególne etapy jej rozwoju, nie ustosunkowując się sam do prawdziwości poszczególnych twierdzeń czy teorii w świetle wiedzy dzisiejszej, a jedynie zadowalając się stwierdzeniami, iż prawdziwość tych twierdzeń czy teorii w danym okresie uznawano — tak można w podobny, czysto rejestrujący sposób analizować i opisywać metody badania charakterystyczne na przykład dla historii czasów Długosza czy fizyki okresu Galileusza. W podobny, czysto opisowy sposób można rejestrować zarówno twierdzenia czy teorie nauki współczesnej, jak i stosowane w niej metody, nie wypowiadąjąc się na temat ich poprawności czy skuteczności, a zadowalając się jedynie stwierdzeniem, iż są one wdanej nauce uznawane i stosowane.

Takie opisowe podejście może być właściwe wtedy, kiedy przedmiotem badań jest nauka mma, traktowana jako element ludzkiej kultury, podobnie jak sztuka, rdigśa czy filozofia, czyli kiedy celem jest opis nauki takiej, jaka ona jest. Patrząc na naukę z tej czysto opisowej perspektywy, o jej metodach badawczych możemy co nąjwyżęti powiedzieć, iż stosując je lub zalecąiąc innym do stosowania, badacze sądzili lub sądzą, iz są one właściwymi sposobami postępowania w odpowiednich sytuacjach. Kiedy jednak podchodzimy do jakiejś nauki jako do zbioru twierdzeń, które powinny opisywać i

23