5 (191)

16 Teoria literatury

jemnica ludzkiej natury jest ubocznym efektem prób odkrycia prawdy o człowieku.

Charakterystyczną cechą myśli, która staje się później teorią, jest to, że podsuwa ona frapujące „posunięcia”, dające się wykorzystać także w innych dziedzinach. Takim „posunięciem” jest choćby sugestia Foucaulta, że domniemana przcciwstawność między naturalną seksualnością a tłumiącymi ją siłami społecznymi („władzą”) ma raczej charakter współdziałania: siły społeczne powołują do życia coś („seks”), co pozornie starają się kontrolować. Dalszym posunięciem - lub, jeśli ktoś woli, dodatkową korzyścią -jest pytanie, co można zyskać dzięki zatajeniu takiego współdziałania między seksem a władzą, która podobno ma go represjonować. Co można zyskać w sytuacji, kiedy uznamy taką wzajemną zależność nie za współzależność właśnie, ale za przeciwstawność? Według odpowiedzi udzielonej przez Foucaulta można w ten sposób zamaskować wszech-obccność władzy: osoba przekonana, że stając w obronie seksu, sprzeciwia się jednocześnie władzy, u^r rzeczywistości nie wykracza w swoich działaniach poza ramy przez władzę wyznaczone. Innymi słowy, dopóki to, co zwiemy „seksem”, wydaje się poza zasięgiem władzy - jako sfera, którą siły społeczne próbują na próżno kontrolować - dopóty władza sprawia W'rażcnic ograniczonej i zupełnie niegroźnej (nie potrafi poskromić seksu). W istocie jednak na władzę natykamy się na każdym kroku, jest ona wszechobecna.

Według Foucaulta władza nie jest po prostu czymś, co się sprawuje, lecz władzą/wiedzą: władzą pod postacią wiedzy albo wiedzą jako władzą.To, co uważamy za naszą wiedzę o święcie - struktura pojęciowa, w której mieści się nasze rozumienie świata - dzierży nad nami ogromną władzę. Władza'wiedza doprowadziła ha przykład do sytuacji, w której człowieka określa jego płeć. Doprowadziła do sytuacji, w której spełnienie się kobiety jako osoby uzależnia się od powodzenia jej seksualnego związku z mężczyzną. Idea seksu oderwanego od władzy, stojącego wobec niej w opozycji, ukrywa rzeczywisty zasięg władzy/wiedzy.

Ten przykład teorii wymaga kilku istotnych wyjaśnień. Teoria Foucaulta jcsy^analitycz^i (zawiera analizę pojęcia), jednocześnie jest jednakfspekulacywnal- w tym znaczeniu, że nie można odwołać się do jakiegokolwiek świadectwa, ? które mogłoby potwierdzić prawdziwość owej hipotezy do- S* tyczącej seksualności (istnieję wiele dowodówprzemawiających na ^korzyść jezyFoucaulta, nie można jcjjcdnak^zwe-ryfiRowaćjT^oua^    _u

„genealogiczną”: ujawniającą genezę rzekomo podstawowych kategorii, na przykład seksu, stworzonych przez działania dyskursywne. Tego rodzaju krytyka nie próbuje orzekać, czym „naprawdę” jest seks, tylko wykazać, w jaki sposób powstało takie pojęcie. Warto zauważyć, że choć Foucault nie wspomina w ogóle o literaturze, mimo to jego teoria, jak się okazało, wzbudziła ogromne zainteresowanie literaturoznawców. Po pierwsze, literatura mówi o seksie; literatura jest jednym z obszarów, gdzie to pojęcie jest konstruowane, gdzie upowszechnia się ideę, jakoby najgłębsze zakamarki ludzkiej tożsamości wiązały się nierozerwalnie z tym rodzajem pożądania, jakie odczuwamy wobec drugiego człowieka. Teoria Foucaulta okazała się przydatna zarówno w badaniach nad powieścią, jak i w studiach nad problematyką homoseksualizmu czy - w szerszym znaczeniu - tożsamości płci. Foucault odegrał ogromną rolę, zwłaszcza jako wynalazca nowych przedmiotów hndnń historycznych: na przykład „seksu”. ..kary” ^r7y których nie uznawano przedtem za maiacc własną hktnri<> Foucault traktuje je jako konstrukcje historyczne, zachęcając nas tym samym do prześledzenia procesu kształtowania tego, co uważamy za dane i samo przez sic oczywiste przez obowiązujące w danej epoce działania dvskursvwnc, w mn ‘.ih/C li*cr."t'-i‘‘c.

Jako drugi przykład „teorii” - równie wpływowej jak Foucaultowska rewizja historii seksualności, zdradzającej jednak pewne cechy, które pozwalają prześledzić różnice wewnątrz samej „teorii” - przytoczę analizę poglądów' na sztukę pisarską i doświadczenie w Wyznaniach Jean Jacques’a