skanowanie0015 (50)

16 Teoria literatury

Co to jest teoria? 17

jemnica ludzkiej natury jest ubocznym efektem prób odkrycia prawdy o człowieku.

Charakterystyczną cechą myśli, która staje się później teorią, jest to, że podsuwa ona frapujące „posunięcia”, dające się wykorzystać także w innych dziedzinach. Takim „posunięciem” jest choćby sugestia Foucaulta, że domniemana przeciwstawność między naturalną seksualnością a tłumiącymi ją siłami społecznymi („władzą”) ma raczej charakter współdziałania: siły społeczne powołują do życia coś („seks”), co pozornie starają się kontrolować. Dalszym posunięciem - lub, jeśli ktoś woli, dodatkową korzyścią -jest pytanie, co można zyskać dzięki zatajeniu takiego współdziałania między seksem a władzą, która podobno ma go represjonować. Co można zyskać w sytuacji, kiedy uznamy taką wzajemną zależność nie za współzależność właśnie, ale za przeciwstawność? Według odpowiedzi udzielonej przez Foucaulta można w ten sposób zamaskować wszech-obecność władzy: osoba przekonana, że stając w obronie seksu, sprzeciwia się jednocześnie władzy, w rzeczywistości nie wykracza w swoich działaniach poza ramy przez władzę wyznaczone. Innymi słowy, dopóki to, co zwiemy „seksem”, wydaje się poza zasięgiem władzy - jako sfera, którą siły społeczne próbują na próżno kontrolować - dopóty władza sprawia wrażenie ograniczonej i zupełnie niegroźnej (nie potrafi poskromić seksu). W istocie jednak na władzę natykamy się na każdym kroku, jest ona wszechobecna.

Według Foucaulta władza nie jest po prostu czymś, co się sprawuje, lecz władzą/wiedzą: władzą pod postacią wiedzy albo wiedzą jako władzą. To, co uważamy za naszą wiedzę o świecie - struktura pojęciowa, w której mieści się nasze rozumienie świata - dzierży nad nami ogromną władzę. Władza/wiedza doprowadziła na przykład do sytuacji, w której człowieka określa jego płeć. Doprowadziła do sytuacji, w której spełnienie się kobiety jako osoby uzależnia się od powodzenia jej seksualnego związku z mężczyzną. Idea seksu oderwanego od władzy, stojącego wobec niej w opozycji, ukrywa rzeczywisty zasięg władzy/wiedzy.

Ten przykład teorii wymaga kilku istotnych wyjaśnień. Teoria Foucaulta jest analityczna (zawiera analizę pojęcia), jednocześnie jest jednak spekulatywna - w tym znaczeniu, że nie można odwołać się do jakiegokolwiek świadectwa, które mogłoby potwierdzić prawdziwość owej hipotezy dotyczącej seksualności (istnieje wiele dowodów przemawiających na korzyść tezy Foucaulta, nie można jej jednak zweryfikować). Foucault nazywa tę metodę badawczą krytyką „genealogiczną”: ujawniającą genezę rzekomo podstawowych kategorii, na przykład seksu, stworzonych przez działania dyskursywne. Tego rodzaju krytyka nie próbuje orzekać, czym „naprawdę” jest seks, tylko wykazać, w jaki sposób powstało takie pojęcie. Warto zauważyć, że choć Foucault nie wspomina w ogóle o literaturze, mimo to jego teoria, jak się okazało, wzbudziła ogromne zainteresowanie literaturoznawców. Po pierwsze, literatura mówi o seksie; literatura jest jednym z obszarów, gdzie to pojęcie jest konstruowane, gdzie upowszechnia się ideę, jakoby najgłębsze zakamarki ludzkiej tożsamości wiązały się nierozerwalnie z tym rodzajem pożądania, jakie odczuwamy wobec drugiego człowieka. Teoria Foucaulta okazała się przydatna zarówno w badaniach nad powieścią, jak i w studiach nad problematyką homoseksualizmu czy - w szerszym znaczeniu - tożsamości płci. Foucault odegrał ogromną rolę, zwłaszcza jako wynalazca nowych przedmiotów badań historycznych: na przykład „seksu”, „kary” czy „szaleństwa”, których nie uznawano przedtem za mające własną historię. Foucault traktuje je jako konstrukcje historyczne, zachęcając nas tym samym do prześledzenia procesu kształtowania tego, co uważamy za dane i samo przez się oczywiste przez obowiązujące w danej epoce działania dyskursywne, w tym także literaturę.

Jako drugi przykład „teorii” - równie wpływowej jak Foucaultowska rewizja historii seksualności, zdradzającej jednak pewne cechy, które pozwalają prześledzić różnice wewnątrz samej „teorii” - przytoczę analizę poglądów na sztukę pisarską i doświadczenie w Wyznaniach Jean Jacques’a