482

3. DERYWATY ODRZECZOWNIKOWE - A (N)

3.1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA

We współczesnym języku polskim przymiotniki odrzeczownikowe stanowią klasę niezmiernie liczną i niemal nieograniczenie pomnażaną. Jak ustaliła H. Satkiewicz (1969: 128), nowe przymiotniki odrzeczownikowe stanowią ok. 87% derywatów przymiotnikowych, z czego wynika, że nowe derywaty odczasow-nikowe i odprzymiotnikowe stanowią zaledwie ok. 13%. Obliczenia te dotyczą tylko przymiotników prostych, do których H. Satkiewicz nie zalicza przymiotników od wyrażeń przyimkowych, traktując je łącznie ze złożeniami.

3.1.1. Przymiotniki transpozycyjne i mutacyjne; relacyjne i jakościowe

Wiele formacji ma charakter potencjalny. Powstają one w wyniku przekształceń składniowych form przypadkowych rzeczownika lub wyrażeń przyimkowych, np. chłopska chata <— chata chłopa, zupa mleczna <— zupa z mleka, materiał płaszczowy <— materiał na płaszcz. Grupy te są ekwiwalentami składniowymi i semantycznymi. Odpowiednie derywaty (chłopski, mleczny, płaszczowy) uznajemy za transpozycyjne, ponieważ derywujące je formanty (-ski, -ny, -owy) pełnią funkcję wyłącznie gramatyczną, to jest zmieniają częśó mowy.

Derywaty tego typu to przymiotniki relacyjne (zob. prekursorskie prace A. Heinza 1956 i 1957 oraz monografie M. Gawełki 1976 i B. Szymanka 1985: 141-165). Zdaniem B. Szymanka (s. 160) przymiotniki relacyjne bliskie są kate-gorialności. Nazwa „relacyjne" bierze się stąd, że przymiotniki te wraz z określanymi rzeczownikami informują o relacji między dwoma przedmiotami (w cytowanych wyżej przykładach między chłopem a chatą, między mlekiem a zupą i między płaszczem a materiałem), z których jeden nazywany jest przez rzeczownik stanowiący podstawę słowotwórczą przymiotnika (Np^,,), a drugi - przez rzeczownik określany (N_okI).

Drugą klasę derywatów stanowią przymiotniki jakościowe, np. szczudłowate nogi ‘nogi [podobne do] szczudeł’; soczyste jabłko ‘jabłko, w którym [jest dużo] soku’. Te przymiotniki oznaczają nie tylko relację między dwoma przedmiotami, ale i jakąś cechę charakterystyczną przedmiotu. Nadwyżki znaczeniowe ujawniają się w parafrazie w postaci dodatkowych składników, np. ‘podobny do’ i ‘dużo’. Formanty pełnią funkcję nie tylko syntaktyczną, ale i semantyczną, dlatego derywaty te zaliczamy do mutacyjnych. Do klasy przymiotników jakościowych zalicza się te przymiotniki, w których - intuicyjnie rzecz ujmując - znaczenie jakościowe dominuje nad relacyjnym.

Powyższa najogólniejsza konstatacja o dwóch klasach derywacyjnych dotyczy w zasadzie leksemów, a nie użyć przymiotników. Tymczasem jeden leksem w pewnych użyciach należy uznać za relacyjny, np. stalowy drut ‘drut ze stali’, a w innych - za jakościowy, np. stalowe nerwy ‘nerwy jakby ze stali’ (zob. Szymanek 1985: 144-145). W istocie między tymi dwoma kategoriami istnieje strefa przejściowa: wiele derywatów trudno jednoznacznie zaklasyfikować do jednej z nich.

482