a (11)

IV. Moi znajomi

uwarunkowania społecznego i dyspozycji indywidualnych. Jest to oryginalna modulacja autorskiego opowiadania, przejawiająca się zwłaszcza w zróżnicowaniu między wypowiedzią podsuwającą ironiczną interpretację warunków, a tonem relacji o głównych bohaterach zdarzenia. Jednocześnie, znacznie konsekwentniej niż w utworach poprzednich, występuje jednolita struktura rodzajowa. Precyzyjne rozplanowanie motywów, umiejętne wykorzystanie kontrastu nastrojów, obecność sugestii odkrywających szeroką perspektywę refleksji i skojarzeń — już u wstępu do Moich znajomych zapowiadają, że mamy do czynienia z rezultatami dojrzałej nowelistyki.

Za wcześnie byłoby jednak na próbę sumowania jej cech; Martwa natura tematycznie i strukturalnie stanowi tylko jedno z wielu ujęć zaprezentowanych w zbiorze.

[utworem przekornym, bo mieszczącym się doskonale we wspólnocie wyznaczonej tytułem i epigrafem Moich znajomych, a zarazem najbliższe sobie kreacje posiadającym dopiero w zbiorku następnym¹ — jest. Banasiowa.

„Oto poemat skreślony mową' niewiązaną/studium artystyczno-psycho-socjalne, małe arcydzieło w zbiorze nowel Konopnickiej” ² — pisał Bem, a Galie z aplauzem przytaczał te słowa w swojej rozprawie.³ Nawet ostrożny Chmielowski stawiał Banasiową na „szczytach artyzmu i na szczytach pogłębienia psychologicznego”.⁴ Rezygnując z emfazy stylistycznej można w pełni podpisać się pod tą opinią.

Słuszne uznanie krytyków dla kreacji bohaterki łączyło się jednak niekiedy z dość istotnym wypaczeniem perspektywy. Porównanie zawarte w epigrafie,^{5 6} ową „prostą i mądrą w prostocie — myśl życia”, tłumaczącą się w utworze indywidualnym doświadczeniem staruszki („wcielonej, cichej, pokornej rezygnacji”³⁰ — jak chciał Chmielowski), traktowali niektórzy jako wszechogarniającą zasadę „stoicyzmu ludu naszego”.⁷ Takiej generalizacji Konopnicka nie zaaprobowałaby na pewno.

W korespondencji z redaktorem „Nowej Reformy” — Pawlikowskim, wspominając o bliskich Banasiowej opowiadaniach U źródła i W dolinie Skawy, pisała:

Dwa obrazki skreślone w Galicji na Podgórzu Karpackim posyłam [...] pierwszy jest charakterystycznym przez odbicie niektórych [podkreślenie moje — A. B.] pojęć i uczuć ludowych.⁸

Omówienie to dopełnić można uwagą wypowiedzianą przez G. Uspieński-ego przy podobnej okazji; doskonały znawca chłopstwa, mówiąc o typach ludowych w życiu i literaturze, przypomniał (w końcowym rozdziale Własti ziemli) postać Platona Karatajewa i jego filozofii a jednocześnie energicznie sprzeciwił się uznaniu go za symboliczne wcielenie ludowej psychiki: „ sto Bce — Hanie, ho 3to ne Bce” ⁹ — protestował. Mamy wszelkie podstawy, aby sądzić, że Konopnicka myślała podobnie.

Zastrzeżenie przeciw pochopnym uogólnieniom w niczym nie zaprzecza znakomitej kreacji indywidualnego portretu. Punktem wyjścia w uzasadnieniu tego faktu jest szczęśliwe zharmonizowanie feałiów opisów i charakterystyki zewnętrznej z treścią psychiczną, ujawnioną w monologu staruszki. W związku z realiami wymaga jednak wyjaśnienia pewna pozorna niekonsekwencja, której aż do chwili obecnej nie mogli sobie wytłumaczyć krytycy, słusznie podkreślający ścisłość i wierzytelność opisów Konopnickiej.¹⁰

10 Nowele Konopnickiej 145

1

   Por. opowiadania: U źródła, W dolinie Skawy w zbiorze: Na drodze, Kraków 1893.

2

   A. G. Bem: op. cit.

3

   H. Galie: op. cit., s. 45.

4

   P. Chmielowski: Nowele Marii Konopnickiej, „Ateneum”, 1903, t. I, z. 1, s. 17.

5

^M    Niechże i tobie będzie tutaj; karta,

Staruszko moja, na kiju oparta.

6

Coś mnie tak zeszła wśród ciszy i słońca,

7

Białością swoją cała srebrniejąca,

Jak schodzi czasem z swojego ukrycia Prosta i mądra w prostocie — myśl tycia.

M. Konopnicka: Pisma wybrane, t. II, s. 128.

8

P. Chmielowski: Nowele Marii Konopnickiej, s. 19.

³⁷    H. Galie: op. cit., s. 91.

³⁸    M. Konopnicka do M. Pawlikowskiego, 8 X [1331], rkos Ossolineum, sygn. 12166 II.

9

   G. N. Uspienskij: Włast’ ziemli, Izbrannyje Soczinienija, Moskwa— Leningrad 1949, s. 426.

10

   Por. uwagi T. Czapczyńskiego: O genezie niektórych -nowel Mz~:i Konopnickiej, „Prace Polonistyczne”, seria XII, 1955, s. 325—30.