img072 (11)

nie dla różnicowania reakcji społecznych mają indywidualne w | ści w ości dostrzegane w lu d z i ac h. Zakres tego, co d/n<t potrafi dostrzec, poszerza się wraz z wiekiem; percepcja społeczna do*' nali się w miarę ogólnego rozwoju umysłowego¹.

Główne aspekty tego doskonalenia stanowią: zwiększanie * I głębokości opisu innych osób, jakiego dziecko jest w stanie dok nać, wzrastanie integracji tego opisu oraz jego postępu jąU u obiektywizacja. Początkowo spostrzeżenia dotyczące ludzi iiui|i| charakter całkowicie powierzchowny. Uwagę dziecka zwraca aktualni zachowanie się innych osób - wykonywane przez nie czynności, posiada ne przedmioty, wygląd zewnętrzny i ujawniające się w nim emocje. Wszy ul kie te cechy dzieci potrafią dostrzec znacznie wcześniej, zanim mog.| |i określić słownie. Już kilkumiesięczne niemowlę reaguje na różnice w wv razie mimicznym twarzy ludzkiej (np. płacząc w odpowiedzi na mimie/ ne przejawy gniewu).

Z czasem dziecko potrafi stopniowo coraz bardziej wykraczać poi/ u obserwowalne aspekty zachowania się innej osoby, wnioskując na ich pod stawie o tym, czego nie widzi bezpośrednio. Inaczej mówiąc - do obraz u ludzi włącza również przyczyny ich zachowań, a to, co nazywamy tu pci cepcją społeczną, zaczyna wykraczać poza samo tylko spostrzeganie, opić rając się także na procesach myślenia.

Przeprowadzone dotąd badania nad spostrzeganiem przez dzieci przyczyn zachowania się innych ludzi wskazały na istnienie w tym zakresie kilku etapów rozwojowych, choć nie pozwalają na jednoznaczne okresie nie, w jakim wieku pojawiają się kolejne osiągnięcia.

Najpierw dziecko dostrzega jedynie czysto zewnętrzne przyczyny wiąże obserwowane reakcje ludzi z równocześnie dostrzeganymi czynni kami sytuacyjnymi (w tym z własnymi zachowaniami). Potrafi na przy kład zrozumieć, że matka gniewa się na nie za porozrzucanie zabawek, że biegnie do niego, bo się przewróciło, że inne dziecko płacze, bo je ktoś uderzył. W dalszej dopiero kolejności dziecko zauważa przyczyny działań tkwiące we właściwościach łudzi - najpierw sytuacyjnych (w aktualnych stanach wewnętrznych), potem dyspozycyjnych (we względnie stałych cechach psychicznych). Potrafi więc wyjaśnić zachowanie jakiejś osoby jej potrzebami, celami, stanem wiedzy i umiejętnościami, stanem emocjonalnym, uczuciami, jakie żywi względem kogoś czy czegoś, cechami cha-mI imi itd. Tym samym włącza te wszystkie aspekty do charakterystyki flincj osoby - nie tylko dostrzega, jak ktoś wygląda i co robi, lecz także |lkrosła go jako wesołego lub smutnego czy zmęczonego, dobrego lub złe-Hi>, mądrego lub głupiego, sprawiedliwego lub niesprawiedliwego, odważ-H17.0 lub bojaźliwego, lubiącego bądź nielubiącego takich czy innych rzepy;' osób, czynności itp.

I iostrzeżenie wewnętrznych przyczyn zachowania innego człowieka na ogół wymaga „postawienia się w jego sytuacji”, czyli uświadomienia so-l 'to inności własnych i cudzych stanów, przeżyć czy myśli i przyjęcia odmiennego niż własny punkt widzenia. Nazywa się to umiejętnością dccentracji interpersonalnej²; jest ona przejawem w sferze kontaktów społecznych ogólnej zdolności poznawczej (o której wspominano, omawiając rozwój myślenia), polegającej na jednoczesnym uwzględnianiu wielu różnych aspektów tego samego obiektu czy zjawiska. Jak pamiętamy, powstanie tej zdolności wiąże się z odwracalnością myślenia. I ’rzed jej osiągnięciem poznanie charakteryzuje się znacznym stopniem suit iektywizmu, co nazywa się egocentryzmem poznawczym. Ważną dla funkcjonowania społecznego konsekwencją egocentryzmu jest to, że dziecko nie zdaje sobie sprawy z wewnętrznych różnic między sobą a innymi, co utrudnia mu zrozumienie ich zachowania. Dlatego też wyraźny postęp w zakresie dostrzegania wewnętrznych przyczyn działania ludzi zauważa się zwłaszcza w wieku 8-10 lat³, a więc w tym okresie rozwoju myślenia, gdy kształtuje się jego odwracalność⁴.

Jeszcze później człowiek może, interpretując zachowanie innych, sięgnąć do odleglejszych jego przyczyn. Nie tylko tłumaczy je cechami czy dyspozycjami, ale potrafi wskazać, skąd wzięły się te względnie stałe właściwości, np. szuka ich w warunkach życia, kolejach losu, sposobie wychowania, wzorcach środowiskowych. Zdolność do takich interpretacji

161

1

Por. K. Skarżyńska (1981), Spostrzeganie ludzi, rozdz. 4, Warszawa, PWN.

2

   Por. A. Polkowska (2000), Umiejętność decentracji interpersonalnej, „Psychologia Wychowawcza”, 43, 108-118.

3

   Por. K. Skarżyńska Spostrzeganie ludzi, ibidem.

4

   Pojawienie się odwracalności myślenia nie oznacza jednak całkowitego uwolnienia się od egocentryzmu. W okresie dorastania występują nowe jego typy, czego przejawem są między innymi zjawiska określane jako „złudzenie widowni” (przeświadczenie jednostki, że „oczy świata” są na nią nieustannie skierowane - że inni ludzie są szczególnie zainteresowani jej wyglądem i zachowaniem) oraz „mit o własnej osobie” (wiara we własną niezwykłość i w niepodleganie naturalnym prawidłowościom odnoszącym się do innych ludzi); por. M. H. Dembo (1997), Stosowana psychologia wychowawcza, przekład z jęz. ang. E. Czerniawska i inni, Warszawa, WSiP, s. 313.