b2 (4)

wszystko, co można zawrzeć w tabeli, należy do bajki magicznej, to zaś. czego wpisać się do niej nic da, reprezentuje bajkę innego typu. Każda z rubryk owej tabeli stanowi część składową przekazu bajkowego. Czytając tabelę wzdłuż kolumn, otrzymujemy szereg form podstawowych i pochodnych.

Porównywanie dotyczy właśnie części składowych. Odpowiadałoby ono w zoologii porównywaniu kręgosłupów z kręgosłupami, uzębienia z uzębieniem itd. Jednakże pomiędzy istotami organicznymi i bajką za chodzi jedna poważna różnica, która zresztą ułatwia zadanie folklorysty. O ile w zoologii zmiana jednej części lub cechy pociąga za sobą zmianę innych, o tyle w bajce każdy ze składników może się zmieniać niczalcż nic od pozostałych. (...) Nasza konkluzja jest następująca: można analizować części składowe bajki niezależnie od tego, do jakiej fabuły należą. Lektura tabeli w porządku kolumn ujawnia reguły transformacji. To. co obowiązuje dla każdego elementu oddzielnie, obowiązuje także całość, gdyż części łączą się w całość w sposób mechaniczny.

2

Niniejsza praca nic zmierza do wyczerpania problemu. Zostaną w niej wyznaczone tylko najważniejsze punkty orientacyjne, które umożliwią wytyczenie pola przyszłych, szeroko zakrojonych badań teoretycznych.

Nawet jednak w tak skrótowym przeglądzie przed przystąpieniem do analizy transformacji trzeba koniecznie ustalić kryterium, które pozwoli odróżnić formy podstawowe od pochodnych.

Można tu przyjąć jedno z dwóch kryteriów: odwołujące się do zasad ogólnych albo do praw szczegółowych.

Zajmijmy się najpierw zasadami Qgójn>mu.

Aby je ustalić, należy rozpatrywać bajkę; w powiązaniu z kontekstem, z okolicznościami, w których powstała i funkcjonuje. Największą rolę odgrywają tu obycjaj^religia (w szerokim tego słowa znaczeniu. Reguły transformacji często bowiem mają źródło poza bajką, a więc bez przywo łania materiału porównaczcgo nie sposób zrozumieć jej ewolucji.

Formy podstawowe to te. które wiążą się z narodzinami bajki.

Oczywiście, bierze ona swój początek w życiu. Ale bajka magiczna nader słabo odwzorowuje aktualną rzeczywistość. Wszystko, co wiąże się ze światem realnym, podlega w niej wtórnie przekształceniu. Aby więc rozstrzygnąć. skąd się wywodzi, trzeba przywołać szeroki materiał porównawczy z minionej kultury.

Okazuje się wtedy, iż formy podstawowe wiążą się wyraźnie z dawnymi wyobrażeniami religijnymi. Można więc sformułować następujące założenie: jeśli jedną i tę samą formę spotykamy w zabytku religijnym i w bajce, to forma religijna jest pierwotna, a bajkowa - wtórna. Jest to założenie trafne zwłaszcza w odniesieniu do religii archaicznych. Każdy archaiczny, dziś już martwy zabytek religijny jest starszy niż jego artystyczny przekaz we współczesnej bajce. Nie możemy tu, oczywiście, tego udowodnić. W ogóle zresztą nic da się wykazać takiej zależności, można ją jedynie pokazać na obszernym materiale.

To pierwsza zasada, którą trzeba będzie jeszcze rozwinąć. Zasadę drugą można sformułować następująco: jeżeli jeden i ten sam element występuje w dwóch odmianach, z których jedna wywodzi się z religii. a dru ga z obyczaju, to wariant religijny jest pierwotny, a obyczajowy wtórny.

Stosując obie zasady, należy jednak zachować daleko posuniętą ostrożność. Popełnilibyśmy błąd, starając się wyprowadzić wszystkie formy pierwotne z religii. a wszystkie pochodne - z obyczaju. Aby przestrzec przed tego typu mylnymi poczynaniami, musimy nieco szerzej naświetlić problematykę porównawczych badań nad bajką i religią oraz nad bajką i obyczajem.

Bajkę łączy z religią kilka rodzajów' relacji.

Pierwszy z nich polega na bezpośrednim związku genetycznym, niekiedy najzupełniej oczywistym, niekiedy /aś wymagającym specjalnych dociekań historycznych. l ak na przykład jeśli i w' bajkach, i w wierzeniach występuje smok. to do bajki przeszedł on z wierzeń, a nie na odwrót.

Niemniej jednak tego rodzaju powiązanie nie stanowi konieczności nawet przy bardzo daleko posuniętym podobieństwie. Jest ono wiarygodne tylko wówczas, kiedy dysponujemy bezpośrednim materiałem kulto wym, rytualny m. Materiał ten należy odróżniać od religijnego materiału epickiego. W pierszym przypadku możemy postawić kwestię bezpośredniego pokrewieństwa w linii zstępnej, takiego, jakie łączy ojców

255