burszta1

2<X

miz.mowi kierują się własnymi przekonaniami. To jakby definiowanie własnej tożsamości poprzez odrzucenie lego wszystkiego, ci inni chcieliby nam narzucić. W drugim wariancie grupa zwraca się przeciwko jakiejś większej wspólnocie, posądzanej o chęć destrukcji dotychczasowej tożsamości zbiorowej. Dążv się wówczas do tego, aby ta ostatnia, zbudowana na pojęciu różnicy wobec innych tożsamości, nie rozpustna się w nich. ale zachowała własną odrębność. Jest to sytuacja typowa dla dzisiejszej ideologii multikulluralizmu, reifikująeej i esencjalizującej kultury etniczne. Jednakże w obu przypadkach tożsamość jawi się jako pojęcie stosowane w wojnie defensywnej, jako obrona przed zakusami jej podważaliia\ Jednym ze sposobów takiej obrony jest narratywizacja tożsamości, a tym samym nadanie jej charakteru niezmiennej ciągło.śei w czasie. Ograniczmy się tutaj jedynie do tożsamości osobowej, zostawiając fascynujący temat narracji zbiorowych (np. narodowych czy etnicznych) na inną okazję¹’.

Istnieje dziś powszechny pogląd, że narracja jest implicite zawarta w naszych sposobach myślenia i działania. Myślenie narracyjne jest naturalną dyspozycją człowieka, co do tego zgodni są Alasdair Mclmyre. Charles Taylor, Jeromc Bru-ner. Paul Ricocur, Hayden Wbite. Neil Postman. Michacl Bell czai Robert Fi.il-ford. badacze skądinąd różniący się wielce w swoich poglądach. Narratywiści dokonują istotnego uzupełnienia socjologicznej koncepcji tożsamości, przyjmując. iż ludzkiego zachowania nie można rozpoznać w oderwaniu od jego podwójnego, warunkującego kontekstu- intencji jednostki i społecznej natury jego działań. Narracja jest strukturą znaczącą, w którą w toku naszego życia ujmujemy i odnosimy do siebie znaczenia i działania, wyjaśniając je w ten sposób. Struktura ta rozwija się w czasie, jest dynamiczna i zmienna w sensie zdolności do samokorygowania.

Jak jednak zachować tożsamość, skoro człowiek zmienia się w różnych okresach życia? pyta Mclntyrc. I odpowiada następująco:

jest rzeczą sensów ną poprosić go O podanie zrozumiałego narracyjnego opisu, pozwalającego zrozumieć, w jaki sposób mógł być w różnych miejscach i w różnym czasie jedną i lą samą osobą, scharakteryzowaną w lak różne sposoby. A zatem tożsamość osoby jest w łaśnie tożsamością zakładaną przez, jedność postaci, której w ymaga jedność opowieści.'

Nie znaczy to jednak wcale, że podobne opowieści „rozgrywają się” w społecznej próżni, jednostka dodaje jedynie własne wątki do narracji, w które została „wrzucona” poprzez sam fakt socjalizowania. Rzecz jednak w tym, że współczesny człowiek (celowo unikam jeszcze określenia „człowiek ponowoczesny”)

■ Z. Bauman, Identity. Conyersations with Benedetto Iccciii, Cambridge 2004, s. 76. Do poglądów Baumana wrócę w dalszej części lekstu.

⁶ Zob. mój leksl Naród jako narracja w: Narodowy wymiar kulimy, red. W.J. Burszta, K. Jaskulow-shi, J. Nowak, Poznań (w przygotowaniu); zob. także M. Denis-Constant, The Ctwices ojIdentity, „Social Identities” 1995 nr 1, zeszyt 1.

¹ A. Mclntyre, Dziedzictwo cnoty. Studium z teorii moralności, przcl. A, Chmielewski, Warszawa 1006 « 7X0

teseanałi/owac    ' _{ym wit;ks/c} mą zainteresowanie. Wyrażam jęci-

-    . :«i/ au/!i hnhaterka Schodami w górę.

____29

w coraz większym zakresie jest pozbawiony trwałych ram pojęciowych, które miał do dyspozycji (bo zostały mu narzucone - choćby przez religię) w kulturach tradycyjnych, a zatem, często zupełnie intuicyjnie, jest „poszukiwaczem sensu". Kiedy mówi się obecnie o refleksyjnej naturze współczesnej kultury, ma się właściwie na myśli to. iż zanik trwałych i niepodważalnych kontekstów kształtowania się indywidualnych biografii zmusza jednostki do budowania własnej tożsamości z materiałów najróżniejszej proweniencji, które wszakże nie skła-dają się na jakąkolwiek spójną i skończoną całość narracyjną. Jednostka tedy „wyłuskuje" z tego, co ma do dyspozycji, te elementy, które w jej mniemaniu pozwalają jej zachować pewność podmiotowej tożsamości. Taylor pyta - jak najbardziej słusznie: w jaki sposób odnaleźć ów jakkolwiek rozumiany sens? Odpowiedź brzmi: „Odnajdujemy sens życia przez jego artykulację. To, czy nasze życie ma sens, zależy w znacznym stopniu od naszych własnych środków ekspresji"¹.

Ale znów. podobnie jak u Mclntyre’a, filozoficzno-moralna myśl Taylora nie odrywa się od realiów kulturowych. Wprawdzie wyraźnie mówi on nam, że narracja ma, wręcz musi mieć, strukturę czasową zgodną z kontinuum przeszłość -teraźniejszość - przyszłość ( przeszłość opisuje to. czym jesteśmy z perspektywy lego, czym byliśmy i przyszłości projektowanego kierunku naszego dalszego życia)'¹, ale dodaje - w duchu Meada - iż społeczeństwo i tradycja, a więc „uogólnieni inni”, mają wpływ na sposób, w jaki jednostka tworzy swą autonarrację. Inaczej tę kwestię ujmując, powiedziałbym, że Taylor dostrzega wagę tzw. tożsamości przenikających¹⁰, choć zauważa jednocześnie, że współcześni ludzie mają tożsamość tylko częściowo uformowaną przez lojalność wynikającą z wyborów moralnych. Stąd - między innymi - pojmowanie własnego życia jako opowieści nie jest naddatkiem, czymś przypadkowo się pojawiającym, ale znajduje się w przestrzeni pytań, na które jedyną odpowiedzią jest spójna narracja. To, kim jestem dzisiaj, zawdzięczam „czasowaniu” świadomości, kim byłem kiedyś, ale także - dokąd zmierzam, choćbym nawet nie wierzył do końca, iż jestem w stanie to przewidzieć.

Paul Ricoeur dodaje ze swej strony, iż problem tożsamości osobowej można w ogóle prawomocnie sformułować dopiero wtedy, kiedy weźmiemy pod uwagę czasowy wymiar ludzkiego istnienia. Tożsamość osobowa jako zarówno idem, jak i ipse wyraża trwałość charakteru. Jednak dopiero wierność sobie w dochowaniu danego przez nas słowa wskazuje na ostateczny rozdział między trwało-

1

Ch. Taylor, Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej, llum. różni, Warszawa 2001, s. 37.

⁹    „To, kim jesteśmy, nigdy nie może być wystarczającą odpowiedzią na pytanie o naszą kondycją, ponieważ zawsze podlegamy również zmianie i stajemy się (...) Dlatego pytanie nie może dotyczyć jedynie lego, kim jesteśmy, ale i tego dokąd zmierzamy, i choć ta pierwsza sprawa jest kwestią typu: mniej lub więcej, drugi problem dotyczy tego, czy zmierzamy we właściwym czy przeciwnym kierunku, jest kwestią typu: tak lub nie”; Ibidem, s. 93.

¹⁰    A.D. Smith, Nations and Nationalism in Global Era, London 1995, s. 14.