CCF20110321003

32 S. BĄiłA

zlęknąć się || zląc się, dudnić dudnieć, popręg || poprąg, jaje |j jajo, na dobitek || no dobitkę, pospieszny jj pośpieszny, przepaści j; przepaście, wsie || wsi, jableczny j| jabłkowy, siali jj sieli, nic śmieją jj nie śmią, pokojów |j pokoi, wybrać kogo czym jj wybrać kogo na co, dopominać się czego jj dopominać się

0    co, przejść ulicę jj przejść przez ulicę, nabrać wody w usta jj nabrać wody do ust, kląć w żywy kamień jj kląć w żywa kamienia itp.

Środki tworzące model alternatywny mogą być wariantami fakultatywnymi (wymienialnymi w tych samych kontekstach), np. wiarogodny i wiarygodny, ■ujść czyjej uwadze i ujść czyjej uwagi, popuścić cugli i popuścić cugle, ścierka od kurzu i ścierka do...kurzu, latarniany i latarniowy — lub kombinat oryczny (niewymienialnymi w tych samych kontekstach), np. łupież 'choroba skóry’

1    łupież 'rabunek', okrąg 'obwód kola’ i okręg 'rejon’, filozofować 'uprawiać filozofię, mędrkować’ i uprawiać filozofię 'zajmować się filozofią', godzinny 'trwający godzinę’ i godzinowy 'dotyczący godziny’, (obserwuję) pływaka 'człowieka pływającego’ i (obserwuję) pływak "urządzenie przy wędce’, do-tknąć matki 'wyczuć dotykiem’ i dotknąć matkę 'obrazić’, ubrać co 'przyodziać' i ubrać czym 'udekorować*, dosmażyć kotletów 'wykonać czynność smażenia dodatkowo* i dosmażyć kotlety 'wykonać ostatni etap czynności smażenia’, cieszyć się czym 'na oznaczenie aktualnej, trwałej przyczyny radości’ i cieszyć sic z czego 'na oznaczenie doraźnej lub uprzedniej przyczyny radości’ oraz cieszyć się na co 'odczuwać radość z powodu czegoś przewidywanego, mającego dopiero nastąpić*, dobiec czego 'w znaczeniu przenośnym’ i dobiec do czego 'w znaczeniu podstawowym’, ale za właściwe warianty normatywne uznaje się na ogół tylko te pienrsze, ten. konstrukcje mające to samo znaczenie i pozostające do wyboru mówiącego.

Warianty fakultatywne tworzą jednak parę opozycyjną, której człony różnicują się pod względem chronologicznym (np. starsze współczuć z kim i nowsze współczuć komu, pisarzów i pisarzy, rzucić na kogo kamieniem i rzucić w kogo kamieniem), genetycznym (np. obce helikopter i swojskie śmigłowiec, kartofle i ziemniaki, starter i rozrusznik, pilot i lotnik, wziąć się za coś i wziąć się do czegoś), konstrukcyjnym (np. konstrukcja syntetyczna mścić się czego), i konstrukcja analityczna mścić się za co, zabytek i obiekt zabytkowy, dekoracja i akt dekoracji, początkowo i z początku, zimą i w zimie), geograficznym (np. chlam i chleję, grzali i grzeli, śmiali się i śmieli się), frekwencyjnym (np. częstsze brzeźniak i rzadsze brzeziniak, dobiec i dobiegnąć, bryłoicaly i brylasty, bezdeń i bezdnia), dystrybutywnym, np. pszenny (łączliwość ograniczona do wyrazów typu chich, mąka, bulka) i pszeniczny (łączliwość ograniczona do wyrazów typu łan, kłos, ziarno), rozległy (w połączeniach z nazwami przestrzeni otwartych, np. plac, dziedziniec, teren, równina) i obszerny (w połączeniach z nazwami przestrzeni zamkniętych, np. pokój, salon, hol, pawilon,dom), połowy (w połączeniach typu sąd połowy, pałatka połowa, czapka polou;a, 33

■L Z.U;A1»'IE.N' WSPÓŁCZESNEJ XOU3LV J KZY1COWKJ

prace polmoe) i polny (w połączeniach typu droga polna, kamień polny, grusza polna, róża polna itp.), przykładny (w połączeniach: przykładna zgoda, przy-kłculne, małżeństwo, przykładne życic) i przykładowy (w połączeniach: przykładowy wykres, przykładowa plansza, przykładowe zdanie), smutno (w funkcji orzecznika: było mu smutno) i smutnie (w funkcji okolicznika: patrzył smutnie) i stylistycznym (np. podźirigniony, ogarniany jako elementy stylu poetyckiego i podżwignięly, ogarnięty jako środki leksykalne pozostałych stylów).

Rozwój takiej pary zmierza pod naciskiem uzusu do przekształcenia się jej w parę wariantów kombinatoryeznych, tj. nadania każdemu członowi odrębnego znaczenia lub też redukcji jednego z nich. Na płaszczyźnie normy jest to już równoznaczne z likwidacją wariantowośei. Oba te procesy przebiegają zgodnie z ogólną tendencją rozwojową języka, jaką jest dążność do usuwania form polimorficznyeh, niewyspecjalizowanych treściowo. Różnią się jedynie tym, że rozgraniczanie ma szybsze tempo od eliminowania. Zjawisko repartycji semantycznej wariantów fakultatywnych normy można by zilustrować następującymi przykładami: królowie 'monarchowie, władcy*, i króle 'figury karciane’, doktorzy 'lekarze’, i doktorowie 'osoby z tytułem doktorskim', modela 'prezentera’ i modelu 'wzoru*, dziecięcy 'odnoszący się do dziecka ’ i dziecinny 'taki jak u dziecka; infantylny*, bajeczny i bajkowy (jeszcze wymienialne w takich kontekstach, jak bajeczny |' bajkowy kraj. bajeczny j bajkowy rycerz, ale już niewymienialne w połączeniach bajeczne szczęście., bajeczna czasy, bajeczne dzieje itp.), użyteczny i użytkowy (wymienialne w kontekstach typu rośliny użyteczne | użytkowe, krzewy użyteczne jj użytkowe, a niewymienialne w połączeniach praca użyteczna, powierzchnia użytkowa), wieczorny i wieczorowy (wieczorowy ma już wykrystalizowaną łączliwość z nazwami strojów, szkół i szkoleń i w tych kontekstach nie może pojawiać się wieczorny), polepszyć i ulepszyć (dotychczas mają wspólny element znaczeniowy: ,,uczynić lepszym ”, ale już uwidaczniają się także różnice semantyczne: polepszyć 'zmienić na lepsze* i ulepszyć 'udoskonalić’), gotowy do czego 'znaczenie czynne* i gotowy na co 'znaczenie pasywne’, martwić się czym 'treść aktualna* i martwić się o co ’treść potencjalna* mglisto 'znaczenie podstawowa* i mgliście 'znaczenie przenośne’ itp.⁹

Ubytki w zasobie wariantów fakultatywnych normy są stale uzupełniane przez wchodzące do niej jednostki uzna Ino-tekstowe, które pociągają za sobą przeobrażanie się normatywnych środków jednokszfcałtnych w nowe pary wariantów. Istnienie wariantów fakultatywnych sprayja swobodzie wypowiadania się, przekształcanie się ich w warianty kombinatoryczne — precyzji wypowiedzi.

" Niektóro z podanych wariantów- zaczerpnąłem z pracy H. Satkicwicz. Zagadnienia poprawnościowe w zakresie słownictwa motywowanego (w druku).

3 Studia Polonistyczne IX