CCF20120306001

Msjir

fJjiV jakich publikacji i po co szukają (np. artykułu o określanym tytule w celu jego zacytowania, artykułów w najnowszym numerze konkretnego czasopisma w celu monitorowania rozwoju wąsko zdcfiniowa_: nego obszaru zainteresowań), nic powinno jednak być traktowane jako jedyne możliwe, a badania prowadzonć*ńad jego charakterem należy uzupełnić o analizę alternatywnych sposobów pozyskiwania _; ' . infomiacji i pełnych tekstów publikacji. Ich pomijanie może prowadzić do niezrozumienia nic tylko *kontekstu niektórych działań podejmowanych przez naukowców poszukujących literatury w ramach świadomych i celowych strategii pozyskiwania informacji (np. tych motywowanych właśnie informacjami zdobywanymi poza tą strategią), nie także przyczyn poszukiwania konkretnych zasobów % i. lub subiektywnej percepcji jakości różnych systemów i usług informacyjnych.

;    Niezamierzone bezpośrednio poznanie, przypadkowe odkrycia dokonywane przy okazji innych

zbudowania systemów informacyjnych wolnych od ograniczeń linearnego, sekwencyjnego i zalgo-rytmizowanego wnioskowania, zdolnych do „myślenia" kreatywnego, widoczne jest w badaniach i koncepcjach rozwijanych współcześnie w ramach informatyki (np. w ramach koncepcji sieci neuronowych łub tzw. data miniuj;). Jednak przedmiotem niniejszych rozważań nie jest ocena kreatywności samych systemów informacyjnych, ale ocena zdolności tych systemów do ułatwiania fi i pobudzania tak rozumianego myślenia kreatywnego ich użytkowników - naukowców poszukujących £ 'literatury.    H

Problematyka przypadkowego pozyskiwania informacji bywa, choć stosunkowo rzadko)’ przedmiotem badań i rozważań w nauce o infomiacji. Zdaniem Elaine G. Toms taka forma? pozyskiwania informacji, określana przez nią mianem accideiltal. TiicTdenldl, or serendipUousff, disepyery of an objęci, jest jednym z trzech możliwych sposobów"Żddbyi^ama^-prźez ćzl5wiekal| informacji obok wyszukiwania dobrze zdefiniowanych i znanych obiektów oraz wyszukiwania?' obiektów, które wprawdzie nie mogą być opisane w sposób kompletny, ale są rozpoznawane po* odszukaniu [17]. Zainteresowanie tym sposobem pozyskiwania informacji dotyczy przede wszystkim* obszaru zachowań informacyjnych w życiu codziennym [np. 10; 14; 15; 18], ale zajmowano się takż* przypadkowym pozyskiwaniem informacji w bibliotekach, w bibliotecznych katalogach Online [npi 13] czy w kontekście strategii przeglądania (ang. browsing) [9]. W odniesieniu do komunikami naukowej bywa ono traktowane w kategoriach specyfiki komunikacji nieformalnej [11] i jak' zjawisko z zakresu zachowań informacyjnych samych naukowców ~[8J. Nie ma jednak' prą) porządkujących całość problematyki, w tym zagadnienia terminologiczne i metodologiczni, odnosząceTię do oceny systemów fusiug informaćyjńyćli prójektówanych dlaTiaukowców właśni¹ pod kątem ich potencjału w zakresie wspierania tej formy pozyskiwania informacji o literatiiiz' naukowej. Sytuacja taka znacznie utrudnia prowadzenie badań empirycznych w tym zakreśl Podstawowym problemem wydaje się wieloznaczność samego terminu „przypadkowe pozyskiwać infomiacji”.

badań lub odkrywanie niespodziewanych powiązań międzydyscyplinarnych w humanistyce, naukach społecznych i ścisłych odgrywają dużą rolę nie tylko w wyszukiwaniu literatury, ale także w samym rozwoju nauki [9]. Historia nauki i techniki zna wiele odkryć (np. penicyliny) i wynalazków dokonanych przypadkowo [7]. Przypadkowemu pozyskiwaniu infomiacji przypisuje się także zazwyczaj dużą rolę w procesie myślenia kreatywnego. Edward de Bono w swoich popularnych książkach [np. 4, S] wyróżnił dwa podstawowe sposoby myślenia: wertykalny i lateralny. Jeśli ten pierwszy ma charakter linearny i sekwencyjny (odpowiada zatem typowemu sposobowi interpretowania zachowań informacyjnych), to ten drugi określa proces myślowy, który nie postępuje wzdłuż jakiejś wyznaczonej trasy, ale charakteryzuje się przeskakiwaniem z jednej strategii ńadrilgĘ .^intensywną penetracją „bocznych"dróg” i swobodnym tworzeniem powiązań między napotykanymi ^ŁMrif3fmaćjamirW"odSicsicniu do pozyskiwania infomiacji naukowej, krytykę linearnych modeli podjął m.in. Allen Poster, który proponował koncepcję nicctapowego, równoległego traktowania procesów zachodzących w ramach zachowań informacyjnych naukowców, obejmując nią również przypadkowe pozyskiwanie informacji [8]. Właśnie owo nieplanowane i niespodziewane odkrywanie podobieństw, związków między rzeczami i zjawiskami, które w przyjętych, utartych sposobach interpretacji i standardowych drogach logicznego rozumowania wydają się ze sobą niezwiązane i do siebie niepodobne, postrzegane jest jako warunek kreatywności lub wręcz sama jej istota [7]. Dążenie do ■

\

i;jpa oznaczać wszelkie sposoby przypadkowego pozyskiwania informacji bez względu na to, czy '“■będzie to nieprzewidywalne odkrywanie w trakcie wyszukiwania informacji na inny temat, czy też 1|jlgśpwe pozyskiwanie informacji niezależne od jakichkolwiek świadomych działań wyszukiwawczych. 'Me. ma tu miejsca na wnikliwą analizę wszystkich przymiotników (incidcnlal, Occidental, fortuitous itd.); używanych przez autorów piszących na temat przypadkowego pozyskiwania informacji. $ ^mienione przykłady mają dowodzić braku zgody co do sposobu rozumienia owej przypadkowości, .cńcralnie, można wskazać trzy podstawowe sposoby definiowania tego zjawiska:

Przypadek - zrządzenie losu czy konsekwencja świadomych działań?

jl^l

gę W literaturze anglojęzycznej nic tylko stosowane są różne tenniny na określenie rozważanego tu sposobu pozyskiwania informacji, ale - co więcej - te same tenniny bywają różnie rozumiane. Chyba najczęściej stosowanym słowem-kluczem (zresztą w różnych konfiguracjach) jest serendipiti. li W wersji rzeczownikowej oznacza on naturalny talent do przypadkowego znajdowania wartościowych u fe^:.rzeczy. W literaturze jednak z reguły odchodzi się od słownikowego rozumienia tego terminu. Dla fe E. G. Toms screndipitous Information acquisition oznacza pozyskiwanie użytecznej informacji ii;;'.w wyniku interakcji z zasobami informacji podejmowanymi bez żadnycli uprzednich intencji [17]. pjtNatomiast James Ricc posługuje się tym terminem dla określenia przypadkowego pozyskiwania ^użytecznej informacji, dokonywanego przy okazji celowego i świadomego wyszukiwania innych ijczasobów [13]. Z kolei Sanda Erdelez bardzo podobne zjawisko proponuje określać za pomocą terminu |Information encountering, co dosłownie można przetłumaczyć jako „napotykanie” informacji. Innymi słowy, jeśli naukowiec poszukujący literatury nie zawęża nadmiernie swojego punktu widzenia, 'system, z którego korzysta, umożliwia szerszą perspektywę, to może natknąć się on na coś, czego j:\yprawdzie nie szukał, ale co uzna za cenne [6]. Zresztą ta sama autorka zaproponowała też termin '•'bardziej ogólny - opportunislic acąuisition of Information (okazyjne pozyskiwanie informacji), który

Pozyskanie informacji w efekcie działań, których bezpośrednim celem nie było zdobywanie ii,[żadnych konkretnych informacji (tu informacji o literaturze naukowej, np. przypadkowo zasłysza-> ncj informacji na temat nowej książki interesującego nas autora podczas jazdy pociągiem). .Pozyskanie informacji w wyniku działania, którego celem było świadome i celowe poszukiwanie [innych infomiacji (tu infomiacji o literaturze naukowej, np. „natknięcie” się na interesującą nas książkę w trakcie poszukiwania innej publikacji na półce w księgami).

JP.pzyskanie informacji w wyniku jej świadomego poszukiwania, ale przy nieprecyzyjnym ‘[^definiowaniu cech poszukiwanej informacji, najczęściej jako aspekt strategii przeglądania (ang. browsing) lub nawigowania w zasobach WWW, choć może także dotyczyć wyszukiwania, czego [wyrazem jest np. funkcja „szczęśliwy traf’ w wyszukiwarce Gogle.)

m

wⁿ

'•Szczęście i przypadek odgrywają także rołę‘w sytuacji, w“kl5rcj poszukujący wic dokładnie, ;c),i gdzie szukać (zatem działa świadomie, celowo i dysponuje dokładnie zdefiniowaną potrzebą), 't-czy i ile informacji znajdzie, nie do końca zależy od jego działań lub nie jest on w stanie ipć takiej zależności, a tym samym korygować swojego postępowania w celu osiągnięcia [/ych wyników. Sytuacja trochę przypomina grzybobranie — wytrawni zbieracze wiedzą, co, jak, "|i;kiedy szukać, a mimo to ich zbiory będą się różnić, gdyż jeden znajdzie grzyby zdrowe, młode ,ne, drugiemu zaś „trafi się” więcej robaczywych, czyli jeden miał szczęście, a drugi nie. Jednak .ogląd tej sytuacji eliminuje ją z obszaru podejmowanych tu rozważań. Jeżeli bowiem założyć, iyhiarz ma dość czasu, by spenetrować dokładnie cały las i nie musi się obawiać, że ktoś go tbj(a tak jest w przypadku wyszukiwania informacji w systemach dla naukowców - znalezienie łdejś publikacji przez jednego poszukującego nie eliminuje tej pozycji zc zbioru), to okaże się, 'jgd powodzeniu decydować będzie nie szczęście, lecz kompletność i precyzjajioszukiwań. czyli "^Kjńę.,miary jakości systemów informacyjnych. Taka interpretacja wydaje się zasadnąjeśii nie tę .pod uwagę wpływu kolejności znajdowania na dalsze działania poszukującego. Jeśli isf . wziąć pod uwagę fakt, że znalezienie opisu bibliograficznego lub abstraktu wybranego Vjmoże spowodować zmianę zachowań informacyjnych, np. poszukujący pozna nowe terminy, zmianę obszaru poszukiwań lub redefiniowanie zapytania informacyjnego, to mćj.będziemy mieli do czynienia z sytuacją określoną w punkcie 2. lub 3.

79