DSC02990

DZIEJE KONCEPCJI JĘZYKA 19

siebie kategorie pojęć. Fakt, iż w naszych umysłach dokonują się stale procesy metaforyzacji, świadczy o płynności i nieostrości granic kategorii. Świat pojęć zatem nie Jest, tak Jak chciał Weisgerber, uporządkowany, podzielony na pola, z których każde ma swojego reprezentanta w języku. Zdaniem kognitywistów istnieją w świecie pojęć i w Języku kategorie, które nie są zorganizowane według zasady warunków koniecznych 1 wystarczających, mają natomiast strukturę skalarną, co znaczy, że niektóre ich elementy znajdują się w centrum, a inne — na peryferiach kategorii. Jednocześnie niektóre okazy danej klasy są „lepszymi", a inne — „gorszymi” reprezentantami kategorii. Elementy „lepsze" tworzą prototyp kategorii^{1 2}. 0 znajomości znaczenia danego wyrażenia językowego świadczyłaby umiejętność określania prototypu odpowiadającego mu pojęcia, a nie. Jak to było w tradycyjnej semantyce, podania zestawu cech koniecznych i wystarczających.

Na koniec rozważań o semantyce kognitywnej warto wspomnieć o dwóch najważniejszych źródłach teorii kategoryzacji oraz związanej z nią teorii prototypów. Z jednej strony sięgają one swymi korzeniami do Dociekań filozoficznych Ludwiga Wittgensteina, autora słynnego zdania, opisującego relację między językiem a rzeczywistością: „Granice mojego Języka są granicami mojego świata"³, twórcy operacyjnej teorii znaczenia (znajomość znaczenia wyrazu polega na znajomości Jego użycia). Wlttgenstein jako Jeden z pierwszych zakwestionował Arystotelesowskle zasady kategoryzacji pojęć: uczynił to na przykładzie pojęcia „gra", dowodząc, że nie Istnieje jeden zbiór cech, które opisywałyby Jednocześnie różne rodzaje gier, zauważył natomiast, że różne gry wykazują „podobieństwo rodzinne", dzięki któremu możliwe jest stworzenie dla nich wspólnej kategorii. Drugą inspiracją badań kognitywistycznych były prace psychologiczne Eleonory Rosch. poświęcone opisowi postrzegania kategorii i określania ich granic przez człowieka oraz ukazujące niejednakowy stopień reprezentatywności różnych elementów kategorii. Jednym z wyrazistszych przykładów nieostrości granic między kategoriami są klasy kolorów, natomiast problem większej lub mniejszej reprezentatywności elementów kategorii dobrze ilustruje przykład pingwina 1 wróbla Jako reprezentantów klasy ptaków — pierwszy z nich jest ptakiem mniej, drugi bardziej prototypowym.

Interesującą propozycję teoretyczną 1 metodologiczną wysunęła Anna Wierzbicka⁴. Autorka zdaje sobie sprawę z odmienności Języków, spowodowanych różnicami kulturowymi. Jednakże zainspirowana pracami Leibniza,

1

¹ Wspominając o prototypie należy zwrócić uwagę na fakt. że pojęcie to nie Jest Jeszcze dokładnie zdefiniowane i nawet wśród klasyków kognltywlzmu nie ma zgodności co do używania tego terminu.

2

Cytat ten pochodzi, oczywiście, z Traktatu logicznajUozoficznego.

3

* Por. np. A. Wierzbicka. Lingua mentalis. The semantics of natural tanguage. Sydney 1960;

4

■ Wierzbicka. Lexicography and. conceptual analysis. Ann Arbor 1989; A. Wierzbicka. Uniwer-hirfylry S frfi konfiguracje w różnych kulturach, „Etnolingwistyka" 4. Lublin 1991.