DSC09676

Michał GtowiiliM

dziej osadnicze różnice pomiędzy poszczególnymi grupami. Różnice nie tylko organizacyjne, ale w najwyższym stopniu merytoryczne istotne ze względu na twórczość literacką. WJstodejNvyrążąjg^się w nich różne rozumienia literatury, dla grupy sytuacyjnej dzieło literackie czy szerzejr w ogóle działalność literacka jest czymś, co' nie wymaga spróblematnowańia, jest_ zrozumiałe samo przez sięf iSlącTdla tego rodzaju ugrupowania — Skamander stanowi w tej dziedzinie przykład Wąsy W —-kryteriami, które, się przykłada do utworu literackiego, jest talent czy poziom, a więc mierniki wicie dowolneTme dające się sproblematyzować. JMa grupy programowej zaś teoria, nawet jeśli w praktyce twórczej jest korygowana, przekształcana czy wręcz przełamywana (a że tak się właśnie dzieje, jest nieomal regułą), stanowi czynnik równie ważny jak. sama twójfc. czość, stanowi takie same jak ona dokonanie kulturalne.. Teoria bowiem jest tu czymś więcej niż wskazówką w działalności literackiej, ona tworzy ten system wartości, na którego tle utwory literackie członków grupy zdobywają swój właściwy sens, na którego tle zyskują swe intelektualne znaczenie. Przykładem grupy, która właśnie ze ściśle sformułowanego i bogato steoretyzowanego programu uczyniła zasadniczy czynnik więzi, był zespół skupiony w Krakowie wokół Tadeusza Peipera.

Mało kto tak dobrze się orientował w różnicach pomiędzy grupą sytuacyjną i grupą programową jak Karol Irzykowski. Był zawsze zwolennikiem tej drugiej, nawet wtedy gdy nie akceptował konkretnego programu (a zwykle nie akceptował). Toteż gdy w roku 1920 polemizował z anonimowym Słowem wstępnym, otwierającym pierwszy zeszyt „Skamandra”, jego zarzutem było, że kształtująca się grupa odrzeka się od programu, że jako swój akt inauguracyjny przedstawia „program bez programu”¹¹. Czyli — inaczej mówiąc — że nie czyni, że nie chce czynić ze swej działalności literackiej faktu o określonej kierunkowości intelektualnej. Toteż polemiki Irzykowskiego ze Skamandrem miały inny charakter niż z Awangardą. W przypadku pierwszym walczył krytyk o styl życia literackiego (programowość i bezprogramowość są jego istotnymi elementami), w przypadku drugim — dyskutował o konkretnych wartościach literackich, polemika ta była możliwa, bo system wartości Awangardy został sformułowany i wyłożony ezpressis verbis, a poszczególne

i« K. Irzykowski: Programofobia, w: Cieszy i lżejszy kaliber, Warszawa 1957,

5_ 358—JT1 (pierwodruk ukazał się w „Skamandrze” 1920, z. !!)•

utwory poetów, skupionych wokół Peipera, zostały w ów system wprowadzone przez to, że sformułowana teoria zawsze utworom owym nadawała pewien sens, takie znaczenie, które nie mogłoby powstać w grupie „programo-fobijnej”. W przypadku grupy programowej bowiem teoria, utrwalająca świadomość literacką jej uczestników, może być takim samym dokonaniem jak twórczość, czasem nawet ma większy wpływ na proces historycznoliteracki niż dokonania poetyckie (tak się stało na przykład z grupą symbolistów francuskich lat osiemdziesiątych dziewiętnastego wieku, tak się stałe niewątpliwie w grupie Peipera z jej wodzem, którego myśl teoretyczna oddziaływa szerzej od jego poezji)¹¹.

Powstaje problem, w jakich układach literackich kształtują się grupy sytuacyjne, w jakich zaś — grupy programowe. Przywoływane tu przykłady Skamandra i Awangardy pozwolą tę sprawę w jakiejś mierze wyjaśnić, różnice pomiędzy nimi nie mają bowiem charakteru przypadkowego, wynikają z tego między innymi, że powstaniu obydwu grup, mimo niewielkiej różnicy w czasie ich uformowania, odpowiadają już przekształcone sytuacje literackie, że kształtują się one już w nieco innych warunkach. Opis kształtowania się Skamandra, nawet tylko marginesowo porównywany z odpowiednimi procesami dotyczącymi Awangardy, pozwoli odpowiedzieć na postawione tu pytanie. <

III. SKAMANDER —• GRUPA SYTUACYJNA

Jest zjawiskiem pewnym, że wyznacznikiem, sprzyjającym powstaniu Skamandra jako grupy sytuacyjnej było to, że uformowała się ona w momencie przełomu literackiego, na który złożyły się: odzyskanie niepodległości, momentalnie zmieniając społeczną rolę literatury w stosunku do dziewiętnastowiecznej koncepcji pisarza i jego obowiązków wobec narodu, kryzys młodopolskiego rozumienia literatury z jego egotycznym estetyzmem, zainteresowanie współczesną

u w sposób doskonały paralelę pomiędzy Skaznandrem a Awangardą przeprowadza K. Troczyńskl w artykule Próba bilansu •Skamandra* (z dziejów najnowszej poezji polskiej), „Tęcza" 1938, nr 2, Awangarda powstała Jako grupa walcząca o realizację określonych Ideałów estetycznych, postępu w sztuce itd., była świadomą organizacją twórców. Skamander zaś był według krytyka organizacją o charakterze raczej towarzyskim, mającą swoją „strategię literacką". Z czynników merytorycznych elementem wiążącym był — według Troczyńskiego — tylko entuzjazm dla poezji rosyjskiej.