DSCN9481

cyjną jest również — mimo późniejszych zastrzeżeń autorki — Książ -ka pamiątek. Spośród innych powieści współczesnych tego typu wy— różni ją brak wiary w możliwość realizacji propagowanej tezy.

Omówione wyżej środki artystyczne należą do indywidualnego warsztatu pisarskiego Gabryelli, ale skonstruowane z ich pomocą, obrazy życia i przemawiająca z nich obiektywna prawda włączają jej. powieść do realistycznego nurtu w literaturze.

IV

PO WIOŚNIE LUDÓW

Próby rewolucji w roku 1848 zakończyły się w Polsce całkowitą klęską. Przyczyną przegranej było oparcie ruchu narodowo-wyzwoleńczego o wąską bazę społeczną, obawa szlacheckiego kierownictwa ruchu przed wciągnięciem do akcji mas ludowych. W Królestwie-wszelkie przejawy działalności konspiracyjnej były bezwzględnie tłumione przez policję Paskiewiczowską. Aresztowania przybrały jeszcze na sile w roku 1848, gdy Związek Narodu Polskiego układał plan. ataku na powracające z Węgier wojska rosyjskie. Przygotowania, w terenie i wzmożona agitacja zostały zdekonspirowane, w następstwie czego policja w ciągu dwu lat zlikwidowała całą sieć spiskową Związku. Najdzielniej trwały na swych stanowiskach Entuzjastki., rozwijając szeroką akcję pomocy dla więźniów, starając się kontynuować dotychczasowe prace oświatowe Związku. Aresztowane nie zdradziły żadnych nazwisk.

Zmichowaką uwięziono 27 października 1849 roku na skutek znalezienia u aresztowanych już poprzednio Skimborowiczów listów jej z roku 1844 pisanych do Pauliny Zbyszewskiej. Osadzona została w klasztorze Karmelitanek w Lublinie. Listów stanowiących podstawę aresztowania nie znamy, ale opierając się na opublikowanej korespondencji z Bibianną Moraczewską możemy przypuszczać, że komisja znalazła w nich bogaty materiał poszlakowy. Narcyza bowiem nie liczyła się poważnie z możliwością przejęcia jej korespondencji, przez policję i dość przejrzyście informowała przyjaciół o swych poglądach, zamiarach i posunięciach. Śledztwo nie dało żadnych rezultatów, a zwłaszcza nie odpowiedziało na interesujące komisję pytania: co znaczą używane w listach słowa „bracia" i „siostry", jaki był ceł projektowanego założenia w Poznaniu pensji żeńskiej, co łączyło Żmichowską z Libeltem, Dzwonkowskim i innymi znanymi działaczami demokratycznymi. Pisemne zeznania Narcyzy, dotyczące-całego jej życia, nie przyniosły nowych dowodów winy. Podstawy dc-oskarżenia dała dopiero zdrada jednego z członków Związku — Tchó— rzewskiego. W roku 1851 zażądano od Żmichowskiej powtórnych ze—

znań na piśmie, kiedy jednak komisja usiłowała skłonić ją do przyznania się wobec nagromadzonych dowodów winy — Źmichowska odmówiła kategorycznie. Postawę pisarki w więzieniu cechowała odwaga, godność osobista i duma narodowa. Paskiewicz, odpowiadając na prośby rodziny i wpływowych osobistości o ułaskawienie poetki, taką wydał o niej opinię: „...nie ukrywa ona fanatycznego oddania swego patriotyzmowi i krańcowej swej nienawiści do rządu prawego." *

Wreszcie w roku 1852 Źmichowska została za poręczeniem szwagra zwolniona z więzienia, lecz z wyrokiem skazującym na przymusowy pobyt w Lublinie pod dozorem policyjnym. Podobny wyrok spotkał prawie wszystkie Entuzjastki.

Pobyt w więzieniu, a potem w Lublinie, stanowi odrębny etap rozwoju ideowego poetki. Kiedy czyta się zeznania Żmichowskiej i jej listy z więzienia do przyjaciółek, trudno uwierzyć, że pisała je aktywna jeszcze do niedawna uczestniczka ruchu narodowo-wyzwoleńczego, tak pozytywnie oceniająca powstanie krakowskie. Niewątpliwie odegrała tu rolę chęć zdezorientowania komisji śledczej, ale jednocześnie zaszła też głęboka zmiana w postawie ideowej Żmicho-wskiej. Trzyletni bowiem okres więzienny, przeżyty w oderwaniu od spraw społeczeństwa, skierował Żmichowską na martwe pozycje mistyki religijnej. Najsilniej jednak zaważył tu ogólny proces ewolucji ideologicznej szlachecko-burżuazyjnych demokratów po wypadkach 1848 r. — prawie żaden z nich nie wytrwał na postępowych pozycjach społecznych. W kilka lat po Wiośnie Ludów powszechnym zjawiskiem stało się zwycięstwo reakcji i załamanie ideologiczne szermierzy wielkich rewolucji narodowych.

Analogiczny kryzys światopoglądowy przebyła również Źmichowska. Odwrót jej z postępowych pozycji ideologicznych, zapoczątkowany już w więzieniu, zaznaczył się jeszcze silniej w czasie pobytu w Lublinie (1852—55). Utraconą wiarę w hasła rewolucyjne zastępują mistyczne mrzonki i towianizm.

W roku 1855 Żmichowskiej pozwolono przenieść się do Warszawy, gdzie zamieszkała w nędznym pokoiku na ulicy Hożej. Mimo bardzo trudnych warunków zewnętrznych pracowała tu nad ukończeniem rozpoczętego uprzednio podręcznika geografii, który ukazał się drukiem W r. 1857—68.

Obraz społeczeństwa polskiego tego okresu, charakterystyczny dla lat pięćdziesiątych, malować by trzeba barwami niezmiernie ponurymi, aby oddać przerażający bezwład ideowy. Zdecydowanie carofil-ska arystokracja wiernie stała u stóp tronu, który jedynie mógł za-

¹ A. Mańkowska, op, ćit, str. 88.

3' - 85 -