DSCe67

NEUROPSYCHOLOGIA

NEUROPSYCHOLOGIA

pominania w grupach z zespołem Korsakowa (Sąuire, 1981; Martone i in., 1986).

Squire (1981) również stwierdził normalne tempo zapominania u swego pacjenta z raną kłutą międzymózgowia (por. wspomniany niżej przypadek N. A.). Jego badania świadczą o szybkim tempie zapominania u pacjentów po terapii elektrowstrząsowej, które wyjaśniał, odwołując się do dysfunkcji hipo-kampa. Podobnie, normalne tempo zapominania u pacjentów z zespołem Korsakowa potwierdza Kopelman (1985), wykazując jednocześnie, że osoby z chorobą Alzheimera szybko zapominają. Czy ten ostatni wynik ma związek z przypuszczalną patologią układu limbicznego (hipokampa) w chorobie Alzheimera, pozostaje kwestią otwartą, wymagającą rozstrzygnięcia empirycznego. I wreszcie, Butters i in. (1984) opisali swego pacjenta, R. B.. który cierpiał na „amnezję po pęknięciu tętniaka”. Wykazywał on „ostry spadek" ■odtwarzania z pamięci, chociaż po bardzo krótkiej przerwie osiągał wyniki lepsze niż osoby z grupy kontrolnej.

To niezwykłe, że niemal wszystkie osoby z amnezją mają zachowaną zdolność nabywania i zachowywania w pamięci umiejętności wzrokowo-motorycznych i wzrokowo-per-cepcyjnych (Cermak i in., 1973; Brooks, Baddeley, 1976; Cohen, Squire, 1980; Martone i in., 1984). Cohen i Sq u ire widzą to jako dysocjację między wiedzą proceduralną, czyli opartą na umiejętnościach, a wiedzą deklaratywną, opartą na informacjach. Terminologia ta stanowiła przez pewien czas przydatny skrót stenograficzny, lecz jak wykazały dalsze badania eksperymentalne, nie oddaje ona całej złożoności tego, co zostało zachowane, a co uległo rozpadowi.

Butters i Stuss (1989) uważają tę zachowaną wiedzę proceduralną za przejaw występującej u osób z amnezją dysocjacji między ich pamięcią utajoną (implicit), przeważnie zachowaną, a bardzo słabą pamięcią jawną

Zachowane funkcje i dysocjacje

W zależności od wybranego modelu używa się różnej terminologii do opisu zaburzeń pamięci, a zatem ważne jest, aby czytelnik początkujący w tej dziedzinie od razu pozna! te terminy, zanim jeszcze przejdzie do szczegółów poznawczej neuropsychologii amnezji. Badania nad dysocjacjami u pacjentów z amnezją, tzn. nad tym, co zostało uszkodzone, a co zachowane, w dużej mierze stanowiły inspirację do budowania modeli i tworzenia nowych terminów. „Obecnie powszechnie przyjmuje się, że kluczem do zespołu amnestycznego jest model czy teoria, w których za sprawę najważniejszą uważa się to, co w danym zespole zostało za-chowane/zaburzone” (McCarthy, Warrington, 1990). Zrozumienie, jakie zdolności zostały zachowane, ma również zasadnicze znaczenie dla planowania rehabilitacji.

Głównym tematem wczesnych badań było tempo zapominania. Badanymi byli przeważnie pacjenci z alkoholowym zespołem Korsakowa, których niekiedy porównywano z niewielkimi grupami osób reprezentujących inne kategorie amnezji.

Huppert i Piercy (1979, 1982) porównywali szybkość zapominania u H. M., pacjenta Milner (który miał całkowicie lub w dużym stopniu uszkodzony hipokamp), oraz u chorych z zespołem Korsakowa, dobierając wszystkich badanych tak, by ich początkowy poziom uczenia się był jednakowy. Kiedy badani z zespołem Korsakowa nauczyli się już materiału, tempo zapominania w tej grupie było normalne, natomiast pacjent H. M. wykazywał znacznie szybsze tempo zapominania. W późniejszym badaniu H. M., przy użyciu metodologii, jaką stosowali Huppert i Piercy oraz materiału obrazkowego, okazało się jednak, że jego tempo zapominania nie odbiega od normy (Freed i in., 1987). Inni autorzy potwierdzili normalne tempo za

MIĘDZYMÓZGOWIE

(aplicit). Termin „utajony” odnosi się do faktu, że uprzednie doświadczenia mogą ułatwiać wykonywanie zadań, z czego człowiek nie zdaje sobie sprawy, natomiast „jawny” odnosi się do świadomych prób przyswajania sobie wiadomości.

Zachowaną pamięć utajoną, czyli wpływ uprzedniego uczenia się na zapamiętywanie i przechowywanie w pamięci materiału jako pierwsi wykazali w swoich badaniach War-rington i Weiskrantz (1968,1970,1974) oraz Gardner i in. (1973). Później zagadnieniem tym zajmowali się tacy autorzy, jak Schacter, starając się przy użyciu różnych paradygmatów bardziej szczegółowo poznać podstawy tego zjawiska (Schacter, 1987a, 1987b; Schacter i in., 1988). W niedawnym przypadku amnezji po uszkodzeniu między mózgowi a wskutek obustronnego zawału wzgórza również wystąpiła wyraźna dysocjacja między słabym wykonaniem zarówno werbalnych, jak i niewerbalnych testów mierzących pamięć deklaratywną a prawidłowym wykonywaniem zadań nastawionych na pamięć niedeklara-tywną (Daum, Ackcrmann. 1994a).

Z kolei wykazano, że efektywność pamię-ci utajonej zależy od wiedzy semantycznej lub ma z nią ścisły związek (Winocur, Weiskrantz, 1976; Shimamura, Squire, 1984; Cer-mak i in., 1985).

Zwraca to uwagę na trzecią grupę terminów dotyczących dysocjacji w zaburzeniach amnestycznych, mianowicie na dysocjację między pamięcią epizodyczną (pamięcią zda-rzeń) a pamięcią semantyczną (pamiętaniem stów i ich znaczeń).

Rozróżnienie to wprowadził Tulving (1973), a omawiają je szczegółowo Schacter i Tulving (1982) oraz Wood i in. (1982). Chodaż ten podział wyjaśnia dalsze fakty. m.in. takie szczegóły dotyczące niepamięci wstecznej, jak podział pamięci na proceduralną i deklaratywną, jednak nie może wyjaśnić wyników wielu badań eksperymentalnych. Trzy główne koncepcje czy modele

m

| I

pamięci (a także inne) klarownie podsumowują McCarthy i Warrington (1990).

Odmienne podejście do zagadnienia pamięci wywodzi się z koncepcji pamięci operacyjnej (working niemoty) (Baddeley, 1986, 1992), w której podkreśla się nie tylko ścisłą interakcję między „pamięcią” a innymi układami, na przykład tymi, które są poświęcone uwadze i spostrzeganiu, ale także równoczesne przetwarzanie informacji zachodzące we wszystkich modułach. To podejście może się okazać owocne, chociaż daleko nam jeszcze do ostatecznego modelu, który pozwoliłby się uporać z niejednorodnymi danymi, jakie zgromadzono pod hasłem „pamięć”.

Otępienia wzgórzowe

Mało prawdopodobne, aby neuropsycholo-gowie mieli do czynienia z zaburzeniami należącymi do tej grupy, spowodowanymi przez rozległe obustronne uszkodzenia wzgórza. Istnieje kilka znanych postaci takiego otępienia, jedną z nich jest wzgórzowa postać choroby Creutzfeldta-Jakoba (Iwasaki i in., 1994; Komfeld, Seelinger, 1994; Petersen i in.,

1992) . Otępienie może też wystąpić wskutek obustronnego zawału wzgórza (Sener i in.,

1993) . We wszystkich przypadkach stanowi wyniszczającą kombinację głębokich zaburzeń uwagi, pamięci, funkcji językowych, ruchowych oraz emocjonalnych.

Amnezja wzgórzowa

Zaburzenia pamięci często towarzyszą afazji wzgórzowej, której przyczyną bywa zwykle krwotok śród czaszkowy (zob. niżej). Lokalne uszkodzenia, najczęściej zawały, również mogą spowodować amnezję o takim specyficznym dla rodzaju materiału obrazie klinicznym, jak przy jednostronnych uszkodzeniach przyśrodkowej części powierzchni płata skroniowego, omawianych w rozdziale 5. Speedie i Heilman (1982) opisali przypadek jedno-