gramatyka3

170 J. Itarlniiński

wnętrzny spójnik „to” (YtóV, Yio i V, jak V to Y, co V to V): (25) gw. prosieI marne, '-ojca o sezwołinie lo mnie na zabawę. Ano prosieł to pro-siei, posła jo do alkieza, odsyk-owala sie piknie Stok L.; dzicc. Nie słyszysz? Jak mówię, że zamknąć to zamknąć! (<t,5 roku).

Konstrukcjo „kon ieczno.ściowc” (podobnie jak potwierdzająco i omawiane niżej — neutralizujące) angażują nie tylko czasowniki, lecz i inne kategorie wyrazów (np. drogi to drogi, pięć to pięć itp.), eo do samego czasownika w grę wchodzą różne jego formy gramatyczne (osobowo, bezokolicznik, imiesłów), różne tryby i czasy.

Kciitral zację wartości modalncj („obojętne czy jest, musi być, możo być”) z jakiegoś punktu widzenia, zwykle określonego w najbliższym kontekście, komunikują konstrukcje reduplikacyjne z wewnętrznym przeczeniem (wariant silniejszy neutralizacji), np.: (20) ogpol. chciał nie chciał, ale poszedł (z Lublina); z pieśni lud. Siadaj, nie siadaj, lube kochanie, \ już nie pomoże twoje płakanie Bychawka — lub spójnikiem „jak”: ogpol. — Co, zmogło cię, Pawełek 1 [...] — Zmogło jak zmogło — odpowiedział po namyśle — ale oddechu trza nabrać No 78.

Dla konstrukcji (17—26) znamienna jest identyczność leksykalna członów, a więc to, że powtarza się ten sam czasownik w identycznej postaci gramatycznej. Zacliodzi tu pełna rcduplikacja leksykalna, która różni się jakościowo od gominacji, czyli powtórzenia obejmującego dwa różne czasowniki o podobnej charakterystyce kategorialnej (np. wziął zrobił). W przypadku reduplikacji wykluczona jest z góry relacja składniowej podrzędności (zależności) członów, bo desygnat nic może się określać przez odniesienie do samego siebie. Następuje więc tylko modyfikacja znaczenia czasownika (dotycząca przebiegu i charakteru jakościowego czynności) albo sprecyzowanie jego wartości modalncj jako predykatu zdania, a wykładnikami tych zmian semantycznych są określone elementy konstrukcji (np. człon powtórzony, spójnik, intonacja) albo model konstrukcji jako całości.

W konstrukcjach dwuczasownikowyeh, zbudowanych z czasowników leksykalnie różnych, zachodzi między członami relacja semantyczno--skiadniowej podrzędności; relacja ta nic jest zaznaczona morfologicznie, wynika- jedynie zc znaczenia wyrazów, szerszego kontekstu zdaniowego i sposobu wymowy. Trzy najczęściej w mowie ustnej spotykane połączenia, reprezentujące podwojone orzeczenie, to typ: wziął zrobił, idź zobacz i odkrył zajrzał. Jeden (zwykle pierwszy) czasownik jest używany pólpre-dykatywnie, odpowiada imiesłowowi w literackich konstrukcjach: wziąwszy zrobił, poszedłszy zobaczył, odkrywszy zajrzał — lub orzeczeniu zdania podrzędnego (idź, żeby zobaczyć)'-⁰. Konstrukcjo typu wziął zrobił i idź zobacz

J^il funkcjonału);. równoważność konstrukcji z imiesłowom i gomiuaoji czasownikowych zwracają uwagę autorzy opracowania llusskuja razijowniaja riccz {pod rod. J. A. Ziemskiej), Moskwa 1973, s. 100-8.

mają. jednali. także cechy odróżniające od konstrukcji imiesłowowych: I) czasownik podrzędny jest w nich limitowany leksykalnie z dokładnością do jednostkowego leksemu (wziąć, brać) lub wąskiej klasy czasowników oznaczających ruch podmiotu (iść, jechać, lec, siadać, lecieć...), 2) całą konstrukcję cechuje restryktywność łączna, tzn. podrzędny czasownik traci prawo do własnych określeń (ich pojawienie się zmienia semantyczny i składniowy charakter całości). W przeciwieństwie do obu tych typów typ trzeci (odkrył zajrzał) charakteryzuje jedynie integralność prozodyczna dowolnych czasowników, któro oznaczają fragmenty złożonej czynności (tzn. interpretowanej przez mówiącego jako jeden kompleks): (27) ogpol. na bardzo dobru pomysł •.wpadli zamówili u B. właściwie, lyllco że na moje nazwisko poszło' 1' .1.87; gw. odkrtjn zaźron do te trumny, a tu pies 17 118; eo te dzieci tak snu eh aj u puwyry piali oczy Kawęczyn.

Konstrukcje z czasownikiem ruchu w członie pierwszym: (28) ogpol. Idź zobaez, kto lam przy szedł (z Lublina i in.); gw. Jidź sie połóż! Bychawka; jidź mi przynieś na przetaku wody jw., ja si pode zgodzę Jacnia.

Konstrukcjo z czasownikiem wziąć (najsilniej sfrazeologizowane) akcentują rozpoczęcie czynności przez podmiot, którym w związku z tym jest zawsze osoba lub obiekt żywotny. Miarą idiomatyczności jest tutaj fakt, żo nierestryktywne formy czasownika wziąć wchodzą w koordynację gramatyczną z czasownikami zarówno przechodnimi, jak i uieprzoehodnimi, przy czym możliwe jest połączenie członów spójnikiem i: (29) ogpol. Przed zaśnięciom wziąłem przeczytałem kawałek książki P 184; dzice. ja wzięłam i przyklęcilam na dlugc śllone (2,5 roku); gw. ji potem wzion jieh przyeisnon do siebie 17 101, wzina dana kusziUo Zawada; czasem ze zmianą kolejności członów: pod te trupy sie schowała wzina Bychawka. Wobec istnienia w języku polskim takich złożonych orzeczeń t ypu słowo osobowe -| bezokolicznik, w których wziąć ma znaczenie „zacząć” (up. wzion uciekać 17 117, wziena go bić 27 131 itp.) oraz na tle innych omówionych w tym szkicu orzeczeń podwojonych, nie ma wystarczających podstaw, by uznać konstrukcję wziął i zrobił za rusycyzm w języku polskim, jak przyjął Kiparski²⁷.

IV' konstrukcjach z czasownikiem głównym nleprzechodnim człon pierwszy nierzadko przyjmuje postać zwrotną: ogpol. zabrał się i poszedlT>; gw. (póbiocnopolskie) wzion sie i poszed do ksiandza 27 2-19 itp.

Jako ostatni, najsilniej leksykalnie ograniczony typ podwojonego orzeczenia wymienimy konstrukcje złożono z dwu .wyrazów bliskoznacznych

W. Kipnrskij, Wsiał i ...I, [wO Probleusy islorti i dialektologii slawiunskieh ■jasykow. 8kornik si.ntioj I; 70-lctiju czt. lu>r. AM SSSli W. i. Porkowskogo, Moskwa 1SI71. s. KM - 0. Przeciw tezie Ki parsk i ego pi ^omawiają sygnalizowali© przoz niego fakty występowania konstrukcji wziął {i) zrobił także poza językami słowiańskimi, w językach takich jak włoski, hiszpański, staroskainlynawski, szwedzki, węgierski, albański, potoczny amerykański (she look and died „wzięła i umarła”).