Gałdowa2

cznej jest idiograficzne, koncentriye się na tym, co indywidualne, niepowtarzalne.

Odmienność celów teorii i praktyki psychologicznej, wyrażąjąca się podejściem nomotetycznym i idiograficznym do przedmiotu poznania, pociąga za sobą konieczność stosowania różnorodnych sposobów poznania. Dla podejścia nomotetycznego właściwym sposobem postępowania poznawczego będzie opis i wyjaśnienie, przy podejściu idiograficznym proces poznania wykracza poza opis i wyjaśnienie (zawsze stanowiące fundament poznania), zmierząjąc ku rozumieniu, które ze swej istoty dotyczy konkretnej jednostki ludzkiej, a nie człowieka „w ogóle*. Opis i wyjaśnienie dotyczy faktów i zjawisk intersubiektywnie dostępnych, czyli tak zwanych obiektywnych, zakłada więc perspektywę zewnętrznego obserwatora. Rozumienie skierowane jest zawsze ku intencjom, nastawione jest na sens, na to, co dane jest konkretnej jednostce w jej doświadczeniu, na to, co subiektywne, a więc zakłada perspektywę wewnętrznego obserwatora.

W psychologii osobowości ta oczywista odmienność celów i sposobów poznania stanowiła zawsze istotny problem o charakterze metateoretycz-nym. Historia psychologicznych koncepcji osobowości to w znacznym stopniu historia prób rozwiązania owego problemu. Z jednej strony oczywiste jest, te teoria winna uwzględniać takie zjawiska jednostkowe, niepowtarzalne, gdyi owa niepowtarzalność należy do istoty poznawanego obiektu. Z drugiej strony także oczywiste jest, że psycholog praktyk powinien posiadać wiedzę o tym, co ogólne, gdyż inaczej zgubi się w masie faktów jednostkowych. Tteoria psychologiczna powinna być dla praktyka nicią Ariadny, która ułatwi orientację w faktach dotyczących konkretnej jednostki, umożliwi ocenę ich znaczenia, pomoże w doborze określonych środków pomocy psychologicznej Konieczność kompromisu, wyraźnie wyłaniająca się z różnorodnych koncepcji tak zwanej psychologii humanistycznej, domaga się ponownego rozważenia i wyraźnego wyeksplikowania założeń dotyczących natury poznawanego obiektu i w konsekwencji założeń dotyczących sposobów jego poznawania. Wydąje się, że teoretyk nie może być owładnięty ideą poprawności metodologicznej wymaganej we wszystkich innych naukach empirycznych, a psycholog praktyk musi posiadać nawyk poprawności metodologicznej w stawianiu i rozwiązywaniu problemów, które tego wymagają i w odniesieniu do których jest to możliwe. Taki postulat metodologiczny musi jednak znaleźć oparcie w założeniach dotyczących samego obiektu poznania. Brak jednoznaczności w tym zakresie znąjdiye swój wyraz w terminologii stosowanej tak przez psychologów teoretyków, jak i praktyków.

Zanim przejdziemy do konkretnych koncepcji osobowości, zatrzymamy się na niektórych problemach tutąj zasygnalizowanych.

□ 1. OSOBA I OSOBOWOŚĆ JAKO PRZEDMIOT ZAINTERESOWAŃ PSYCHOLOGII

W pracach z zakresu psychologii osobowości, zwłaszcza od czasu pojawienia się psychologii humanistycznej, spotykamy dwa terminy, których właściwe rozumienie ma znaczenie podstawowe, tak dla teorii, jak i dla praktyki psychologicznej. Na znaczenie uściśleń terminologicznych wskazywano w psychologii niejednokrotnie, o potrzebie takich uściśleń pisze takie autor znanej pracy o osobowości, J. Nuttin:

.... zważywszy zamęt panujący w dziedzinie badań nad osobowością, naleiy (...) moiliwie najbardziej uściślić kilka pojęć podstawowych" (Nuttin, 1968, s. 39).

Pojęcia brane pod uwagę przez Nuttina to: jednostka, indywidualność, organizm, psychika, konstytucja, genotyp i wreszcie osoba i osobowość. Nąjwainiejsze są tutąj dla nas te dwa ostatnie terminy. Nuttin pisze:

„...w psychologii naukowej należy wyraźnie odróżnić osobę i osobowość. Termin osoba oznacza konkretną jednostkę ludzką. Natomiast osobowość to konstrukcja naukowa stworzona przez psychologię po to, by w płaszczyźnie teorii ₄ naukowej wytworzyć sobie pogląd na sposób bycia i funkcjonowania tego organizmu psychofizjologicznego, który nazywa się osobą ludzką" (Nuttin, 1968, s. 40-41).

Tym, co bardziej podstawowe, jest fakt bycia osobą. Osobą się jest. Osobowość to z jednej strony rzeczywiście konstrukcja naukowa, czyli kon-strukt teoretyczny służący do opisu i wyjaśnienia złożonego, zintegrowanego, całościowego funkcjonowania psychicznego człowieka „w ogóle”, z drugiej jednak strony każda osoba ludzka dysponuje pewnym sposobem owego całościowego funkcjonowania psychicznego, posiada więc, ma osobowość. Tb rozróżnienie między byciem osobą a posiadaniem osobowości zyskuje szczególne uprawomocnienie w świetle faktu, że osobowość konkretnej osoby jest czymś, co nabywa ona w toku życia, w toku rozwoju indywidualnego wyznaczonego przez różnorakie czynniki. Bycie osobą jest istotowo związane z samym faktem istnienia człowieka. Tb, że tak na gruncie psychologii, jak i na gruncie filozofii oba te terminy traktowane są czasem zamiennie, nie może przysłonić zasadności tego podstawowego rozróżnienia; głębsza analiza kontekstów, w jakich terminy te pojawiąją się, wskazuje, że zamienne ich stosowanie nie jest uprawnione.

W literaturze filozoficznej wyraźne zainteresowanie osobą, związane z pytaniem kim ona jest, pojawiło się na gruncie filozofii nowożytnej drugiej połowy XVIII wieku, aczkolwiek źródeł współczesnych koncepcji osoby poszukiwać należy w znacznie bardziej odległej przeszłości. Filozofia człowieka, nazywana dzisiąj często antropologią filozoficzną, wyróżnia dwa główne, utrzymujące się na przestrzeni całej historii myśli antropologicznej, sposoby opisu osoby ludzkiej: relacjonistyczny i substancjalistyczny, w każdym jednak z tych ujęć osoba to byt jednostkowy.