Gałdowa5

1970, 8. 65). Psychologia jako dyscyplina naukowa ma historię zbyt krótką, aby bez szkody dla siebie mogła się odciąć od wielowiekowej tradycji filozoficznej; jako nauka o człowieku nie moie nie korzystać z tego, co o człowieku jut pomyślano w przeszłości i co myśli się o nim na gruncie innych dyscyplin naukowych, w tym takie na gruncie antropologii filozoficznej.

Złudzeniem jest przeświadczenie, te człowiek jako przedmiot poznania jest takim samym przedmiotem jak inne obiekty świata przyrody czy materii nieożywionej Będąc zwierzęciem

... nie zwraca się, jak chyba wszystkie inne zwierzęta, wyłącznie ku światu zewnętrznemu. Potrafi zastanowić się nad sobą (...), pytać o sens własnego tycia. Jest tei bodaj jedynym zwierzęciem, które jasno zdaje sobie sprawę z tego, te musi umrzeć’ (Bocheński, 1986, s. 53).

Drugi wniosek, jaki się nasuwa, dotyczy gromadzenia i aplikacji wiedzy psychologicznej. O ile na gruncie teorii motemy pozwolić sobie-z wątpliwym zresztą skutkiem - na materializm obietnic (promissory ma-terialism wg K. Poppera) i abstrahować od pewnych kwestii w imię zasady, te nauka winna się ząjmować tym, co powtarzalne, ogólne, intersubie-ktywnie dostępne, o tyle w kontakcie z tywym człowiekiem taka postawa jest i moralnie nie do przyjęcia i praktycznie niemotliwa. W relacji do drugiego człowieka, jeśli ma to być relaęja odpowiedzialna, psycholog nie mo-te się uchylić od pytania o własną kondycję metafizyczną i nie mote abstrahować od tego, co stojący przed nim człowiek mniema w tym zakresie

0    sobie.

Drugi ze sformułowanych wniosków kieruje nas ku wcześniej zasygnalizowanej sprawie perspektyw poznawczych: perspektyw zewnętrznego

1    wewnętrznego obserwatora

W naukach przyrodniczych, a także w psychologii, która się na nich wzoruje, perspektywę poznawczą wyraiąjącą się w przeciwstawieniu przedmiotu poznania podmiotowi poznąjącemu, określa się jako tzw. perspektywę zewnętrznego obserwatora. Perspektywa taka konkretyzcye się w postawie opisowo-wyjaśniającej: właściwości i stałość pewnych zachowań oraz różnice indywidualne dane są badaczowi bezpośrednio, w drodze obserwacji. Na podstawie tych danych obiektywnych budiye on system wyjaś-niąjący. Postawa taka jest uzasadniona i obowiązująca w odniesieniu do określonego obszaru faktów i zjawisk będących przedmiotem zainteresowań psychologii i zawsze stanowi fundament dla gromadzonej o człowieku wiedzy. Może się jednak okazać, że jest ona niewystarcząjąca z uwagi na pytania, które chcielibyśmy postawić. Z pytań, które impliki^ą jakąś inną niż opisowo-wyjaśniąjącą postawę, możemy rzecz jasna zrezygnować, musimy jednak być świadomi tego, że w ten sposób sami stawiamy granice naszym możliwościom poznawczym, a ponadto pamiętać musimy, że uzyskana w ten sposób wiedza o człowieku nie może być absolutyzowana.

Wychodząc z perspektywy zewnętrznej, możemy odpowiedzieć na dwa pytania. Po pierwsze, jaki jest stan rzeczy dany za pośrednictwem wrażeń i spostrzeżeń (tzw. zdania protokolarne). Procedury metodologiczne, takie jak obserwacja i eksperyment, umożliwiąją nam dokonanie opisu. Po drugie, zapytać możemy: jak to się stało, że jest tak, jak jest. Na podstawie reguł wnioskowania, zgodnie z paradygmatem obowiązującym w nauce w danym momencie, otrzymujemy odpowiedź: wyjaśnienie związku między opisanymi faktami czy zjawiskami. Tutaj kończą się właściwe dla tego podejścia pytania i możliwości udzielenia odpowiedzi.

Można wszakże zadać jeszcze jedno pytanie, a jest ono szczególnie często stawiane we współczesnej psychologii w związku ze szczególnymi problemami współczesnego człowieka - jest to pytanie „dlaczego?". Dlaczego stało się tak - tu podajemy wyjaśnienie, że jest tak, jak jest - podajemy opis. Odpowiedź na to pytanie możliwa jest tylko z perspektywy wewnętrznego obserwatora, czyli w wyniku poznania angażującego rozumienie. Zaznaczyć należy, że nie wszystkie fakty stanowiące przedmiot zainteresowań psychologii domagąją się postawienia tego trzeciego, dodatkowego pytania, wykracząjącego poza poznanie opisowo-wyjaśniąjące. Do faktów tych zaliczyć można np. wszelkie zachowania jednoznacznie zdeterminowane biologicznie. Zaznaczyć przy tym należy, że w pytaniu „dlaczego?" nie chodzi o ujęcie genetyczne. Postawienie tego pytania ma sens tylko w odniesieniu do konkretnej jednostki, odpowiedź: „dlatego, że ..."jest zawsze odpowiedzią konkretnego, poznawanego człowieka lub odpowiedzią poznąjącego, który tego konkretnego człowieka zrozumiał. Nasunąć się więc może przypuszczenie, te postawa rozumiejąca uzasadniana może być jedynie względami praktyki psychologicznej, w której psycholog stąje wobec konkretnego podmiotu, a nie człowieka „w ogóle* (często lamowanego w kategoriach średniej statystycznej). Zapewne jest to ważne uzasadnię nie, ale nie jedyne, gdyż i badacz reprezentiyący postawę opisowo-wyjaś-niąjącą nie może zapominać, że do natury obiektu jego zainteresowań -człowieka - należy niepowtarzalność pewnych właściwości czy stanów, a owej niepowtarzalności dotknąć można jedynie przez pytanie „dlaczego?*, czyli właśnie z perspektywy wewnętrznego obserwatora, poprzez rozumienie.

Zauważyć należy, że także podęjście praktyczne nie może się z kolei ograniczać do postawy jedynie rozumiejącej, byłoby to zresztą niemożliwe, gdyż odpowiedź na pytanie „dlaczego?" pojawić się może dopiero na gruncie - chociażby nąjbardziej pobieżnego - poznania opisowo-wyjaśniąjącego i jest od niego uzależniona.

Poznanie rozumiejące wykracza poza zdania protokolarne, dopuszcza intuicję, wczuwanie się, wnioskowanie przez analogię do własnych doświadczeń poznąjącego. Oparte na poznaniu opisowo-wyjaśniąjącym rozszerza je, pogłębia, odsłania coś, co nie było dane w sensie obiektywnym, co nie było dane explicite. Rozumienie możliwe jest tylko jako poi

nie, zakłada więc komunikację (np. językową), zgodność wzorców

czych czy emocjonalnych. Interesującym przykładem tej zależnoś