IMG701

1019

50UULUUIA LITERATURY

wstają one na gruncie różnorodnych inspiracji metodologicznych i na styku z różnymi dyscyplinami humanistycznymi. Niewątpliwy wpływ na ich krystalizację ma także wyłonienie się zupełnie nowych dziedzin: teorii komunikacji i semiotyki, oraz oddziaływanie z nową siłą dawniejszych inspiracji: symbolicznego interakcjonizmu w socjologii, hermeneutyki fenomenologicznej i produk-tywistycznego nurtu marksizmu.

Wszystkie te próby mają wspólny fundament — traktują literaturę jako komunikację, jako sposób porozumiewania się ludzi (za pomocą literatury właśnie) i kształtują trzeci paradygmat współczesnej socjologii literatury: socjologię komunikacji literackiej. Można wydobyć kilka wspólnych założeń owych prób badawczych. A zatem: komunikacja literacka jest możliwa dzięki wykorzystaniu przez literaturę wspólnego języka, zbiorowego systemu symbolicznego, którym posługują się wszyscy ludzie, zrozumiałego tym samym dla pisarza i czytelnika. Językowy, znakowy albo symboliczny charakter literatury powoduje jej dwoistą naturę: jest ona rzeczą i posiada znaczenie. Ta ostatnia cecha zwłaszcza odróżnia propozycje socjologii komunikacji od koncepcji instytucjonalnych socjologii literatury. Ogólnym przekonaniem w komunikacyjnym nurcie socjologii literatury jest opinia wyrażona przez R. Escarpita, że „literatura jest literaturą jedynie wówczas, gdy jest czytana”. Oznacza to, że przedmiotem inicjowanej socjologii nie jest utwór literacki w swojej czystej przedmiotowości ani publiczność literacka w swojej odrębności, ale ich wzajemny związek, tylko teksty czytane przez konkretnych czytelników. Zmienia się w rezultacie orientacja tak pomyślanego badania. Mniej ważne jest teraz pytanie: jak powstał dany utwór literacki?, niźli pytanie: co ludzie robią z danym utworem literackim? Akt odbioru literatury, wyraźnie dotąd uprzywilejowany, trzeba traktować już nie jako bierną reprodukcję treści dzieła, ale jako twórczość, albowiem lektura jest interpretacją, czyli indywidualną i niepowtarzalną wykładnią sensu. W nurcie socjologii komunikacji literackiej jest obecnie kilka orientacji. Z interakcjonizmem symbolicznym w socjologii związana jest próba H D.Duncana. Pojmuje on literaturę jako potencjalny repertuar ról społecznych, wyobrażony program zachowań, który konkretny czytelnik _7ed-1 ^może (ale nie musi) podjąć. Literatura jest symboliczną formułą społecznej interakcji, uwrażli-^wiającą człowieka na społeczne wartości, umożliwiającą mu indywidualne „wejście” do społecz-H gry życia i przedstawiającą możliwe sposoby reagowania na realne sytuacje międzyludzkie. Uczącą się, bodaj najpoważniejszą, próbą •tym nurcie jest koncepcja Escarpita. Wychodzi od określenia specyfiki literatury w komuniki społecznej; specyfikę tę dostrzega, podobnie

jak mm, w dwoistości rzeczowo-znaczeniowej i twórczej recepcyjności literatury. Nawiązując do tej dwoistości badacz wyróżnia dwa pola zainteresowań socjologii literatury: ujęcie literatury jako procesu znaczeniowego oraz zainteresowanie jej stroną materialną i technologiczną — aparatem realizacyjnym. Pierwszy aspekt obejmuje projekt, czyli pomysł treści dzieła, zaproponowany przez autora, medium, czyli specyficzną formę przekazu, w jakiej współcześnie literatura jest odbierana — książkę oraz indywidualną lekturę odbiorcy. W 'aspekcie aparatu dostrzega francuski socjolog realizacyjną, materialną stronę procesu komunikacji literackiej: produkcję, rynek i konsumpcję (indywidualną i zbiorową) książki.

Odmianą koncepcji Escarpita jest na gruncie polskim sformułowany przez S. Żółkiewskiego projekt wiedzy o kulturze literackiej. Łączą je wspólne założenia i zbliżone pytania, różnią nieco inspiracje i wnioski. Żółkiewski — inaczej niż francuski badacz, podatny raczej na tradycję fenomenologiczną — nawiązuje do marksizmu, głównie do jego nurtu produktywistycznego (Brecht). Natomiast wspólnie z francuskim socjologiem, cytując jego formułę, Żółkiewski pyta: „co ludzie robią z literaturą?” i odpowiedź na to pytanie jest częścią proponowanej wiedzy o kulturze literackiej. Na kulturę literacką, jak to formułuje Żółkiewski w licznych pracach (zwłaszcza w książkach: Kultura literacka (1918—1932), 1973; Wiedza o kulturze literackiej. Główne pojęcia, 1980), składają się wzory i zachowania pisarskie i czytelnicze oraz środki przekazu, które służą komunikacji między pisarzami a czytelnikami; korelatami kuitury literackiej są wytworzone w niej lub tylko funkcjonujące w niej dzieła literackie. Wiedza o kulturze literackiej, najogólniej biorąc, zajmuje się mniej lub bardziej powtarzalnymi zachowaniami, związanymi z literaturą. Rezultatem jej badań jest określona typologia społecznych warunków komunikacji literackiej, typów czytanej literatury i sposobów reagowania na nią (-» komunikacja literacka). W dwudziestoleciu międzywojennym, które było przedmiotem jego szczegółowych badań, wyróżnia Żółkiewski trzy funkcjonalne modele literatury: tradycyjny (który nazywa kanonicznym), upolityczniony i ludycz-ny, oraz pięć obiegów literackich: wysoki, trywialny, brukowy, literatury „dla ludu”, jarmarczny, wyznaczonych między innymi (ale nie wyłącznie!) na podstawie analizy społecznego rozwarstwienia publiczności literackiej (-* obiegi społeczne literatury).

Estetyka recepcji i oddziaływania sformułowana przez H.R. Jaussa, jakkolwiek nie nazywa jej socjologią literatury, a nawet z nią polemizuje (zwłaszcza z jej genetycznym stanowiskiem), pozostaje jednak całkowicie w ramach paradygmatu komunikacyjnego, stanowiącego osnowę całe-