DSC04600

literackich, wyrósł bowiem na gruncie naiwnego realizmu K W drugim, biograficznym odczytaniu wiersza Wyspiańskiego wszystkie poczynione uwagi dotyczą treści pozaliterackich — osoby autora, jego życiowych doświadczeń. Stan psychiczny wyrażony w wierszu przestaje nas dotyczyć osobiście, nie jest naszym niepokojem, naszą trwogą. A tak przecież odbieramy utwory liryczne, utożsamiając wyrażone tam przeżycia, nastroje ze swoimi własnymi. Szukamy w utworze nie zespołu wiadomości o autorze, ale bodźców dla określonych przeżyć. Wiersz wtedy zawiera owe bodźce, kiedy przeżycia w nim wyrażone mają wymiar ogólny, ponadczasowy, kiedy nie jest dokumentalnym zapisem autentycznego zdarzenia, konkretnego stanu psychicznego realnej osobistości poety. Istotną bowiem cechą oddziaływania . liryki jest uogólnienie przeżyć indywidualnych. U-twór liryczny jest zawsze ponadindywidualny i kierowany do określonego adresata — szerokiego kręgu czytelników, o czym mówią cechy „literackości”, ów „ład ponad potrzebę”, zbędny dla dokumentu biograficznego. „Tym się bowiem właśnie dzięki swej formie różnią wypowiedzi liryczne od zwykłych zwierzeń, wyznań czy spowiedzi, że treść ich odrywa się całkowicie od osoby autora i nabiera znaczenia samoistnego i niezależnego od wszelkich z nim związków. Utwór liryczny przeto, jak każde dzieło sztuki, ma swą odrębną żywotność i swą własną, całkowitą rację bytu sam w sobie i poza sobą nie trzeba mu żadnych punktów oparcia w osobie autora. Znaczenie zaś jego, estetyczna wartość i piękno nie zależą bynajmniej od tego, czy i o ile nadaje się on skądinąd na dokument psychologiczny czy biograficzny” *.

¹ Nadużycia biografizmu (tzn. odczytywanie utworu jako dokumentu żyda lub osobowości pisarza), przezwyciężone w literaturoznawstwie, popełniane są często w praktyce szkolnej, dlatego istnieje potrzeba mówienia o sprawach w nauce oczywistych. Dziś problemem metodologicznym nie jest biograf izm, który nie stanowi w nauce ani zagrożenia, ani szansy ~ jak pisze Sławiński — ale sama biografia pojmowana jako element procesu historycznoliterackiego. Kwestii tej poświęcono odrębną konferencję teoretycznoliteracką (w Świnoujściu 1973 — Biografia — geografia — kultura literacka, zob. bibliografię na końcu rozdziału). „Autor” pojmowany jest (poza biografistyką dokumentalną) nie jako realna osobowość, lecz w kategoriach zróżnicowanych ról nadawczych (por. rozdz. I).

* O. Ortwin: O liryce i wartościach lirycznych. W: O. Ortwin: Próby przekrojów. Lwów 1930, s. 193.

Toteż nieodzownym zabiegiem przy odbiorze liryki Jest zastąpienie realnej osoby poety przez fikcyjną postać oso- ^u by mówiącej, określanej w teori literatury terminem: podmiot liryczny lub „ja” liryczne. Podmiot pośredniczy między czytelnikiem a autorem — obydwaj zajmują pozycje poza dziełem literackim. „Ja” liryczne tkwi w strukturze utworu, jest elementem jego wewnętrznego porządku. Jest to kreacja jednorazowa, fikcyjna, odrębna dla każdego utworu lirycznego.* Poeta może narzucić „ja” lirycznemu swoje osobiste doznania i przeżycia, ale poprzez wyrażenie ich w formie poetyckiej nadaje im wartość ogólną, ponadrndywidualną. Dopiero niczyje staje się %Ą własnością każdego. Doświadczenia poety wpisane w kształt artystyczny utworu tracą życiową realność, nabierają znamion fikcji. W liryce fikcja przejawia się głównie w kreacji , podmiotu lirycznego. Uświadomienie sobie fikcyjności utworu lirycznego, roli, jaką gra podmiot liryczny w strukturze utworu, przypisanie treści wyznanych w wierszu fikcyjnej kreacji „ja” lirycznego, oddzielenie ich od realnej osoby poety — to podstawowy warunek odbioru liryki.

Zwyczaj wiązania przeżyć wyrażonych w utworze lirycznym z osobą jego twórcy, głęboko zakorzeniony wśród szerokich rzesz odbiorców poezji, wywodzi się z epoki romantyzmu. Wtedy programowo traktowano wypowiedź liryczną jako bezpośrednie wyznanie poety. Dziś odbieramy i te utwory na zasadzie fikcji literackiej, do czego upoważniają nas znamiona „literackości”, poetycka funkcja języka. Każdy zresztą poeta, nawet najbardziej indywidualny, nie wyraża przeżyć absolutnie osobistych, niezależnych od obowiązującej konwencji, obowiązującego modelu przeżywania rzeczywistości. Autor jako podmiot czynności twórczych jest osadzony w rzeczywistości, w której dzieło wyrosło. Na kształt przeżyć, sposób przeżywania, ukazany w utworze lirycznym, wpływają nie tylko osobowość autora, jego światopogląd, sytuacja historyczna i osobista, ale także ideały literackie epoki, poglądy polityczne, filozoficzne, społeczne dominujące w danym okresie historycznoliterackim. Toteż każda epoka wykształciła nie tylko własny zasób środków artystycznych, ale i własne wzorce liryczne, tzn. wyrażała przeżycia charakterystyczne dla swoich czasów, typowe dla ogółu. Nawet tak wielkie in-