irzykowski�zbronny4

żeń, a potem przyjść sobie do domu i powoli odkręcać. Stąd także prawdopodobnie jego zachwyt dla filmu, w którym cały wysiłek przedstawiania spada na aparaturę, pisarzowi zaś (artyście) pozostaje to, co najważniejsze: nadawanie znaczeń, wyszukiwanie porządków. Porządkowanie wydarzeń to druga mania Irzykowskiego. W każdym wydarzeniu podejrzewa więcej zamiaru i logiki niż to w ogóle możliwe, zwłaszcza w działaniach, które z natury są wypadkową wielu czynników sprzecznych, np. podczas wojny. Jest coś wzruszającego i śmiesznego zarazem w zapiskach okupacyjnych i powstańczych starego krytyka. Nie ruszając się ze swego mieszkania, próbuje z huków, pogłosek, ruchów ulicznych wydedukować jakąś całość logiczną i sensowną. Gdy całość ta jest nieuchwytna, gniewa się nawet na Niemców, że postępują w sposób niezrozumiały. Dlaczego np. nie masakrują wszystkich od razu, skoro mają po temu wszystkie środki? Tak rozumuje, gdy już zrozumiał główną zasadę postępowania Niemców w Polsce oraz sytuację powstania: zrozumiał mianowicie, że Niemcy żadnych hamulców moralnych nic mają i że powstańcza Warszawa jest wbrew pozorom bezbronna. Natomiast na początku okupacji, gdy ta zasada jeszcze dla niego jasna nie jest, rozumuje wedle tej, do której przywykł: wedle zasady państwowej, tzn. postępowanie władz okupacyjnych traktuje tak, jakby miał do czynienia z normalnym aparatem państwowym, ze zwykłą administracją. Tak więc w jego wojennych dziennikach jest przejście od spokojnego legalizmu do spokojnego katastrofizmu. Na początku okupacji myśli chłodno: aha, zmienił się rząd. Podczas powstania: aha, teraz nas wyrżną. I tak w gruncie rzeczy patrzy na całe swoje życie.

Był to, zdaje się, człowiek, który nie znał miłości. Żadnej. Nie miał wyobraźni. Jedno zresztą wynika z drugiego, może nawet są to synonimy, gdyż oznaczają sztukę utożsamienia się z czymś innym niż ja. Był pozbawiony wrażliwości estetycznej, co znowu jest skutkiem braku wyobraźni (miłości), gdyż wrażliwość taka jest zdolnością przejęcia się wyobraźnią (miłością) cudzą. Miał natomiast głęboką świadomość własnych upośledzeń, które nadrabiał tym, co miał, tj. inteligencją. Postanowił wszystko sobie wymyślić: literaturę, talent, miłość, życie w ogóle. Zachowywał się, jak to z dzienników widać, we wszystkich sprawach jak człowiek, który po raz pierwszy przychodzi do kasyna gry i usiłuje zrozumieć, o co chodzi, na czym polega gra, czym się tu tak wszyscy pasjonują. Rozumiał wszystko świetnie, bo był bardzo inteligentny. Popełniał tylko jeden wielki błąd: po opanowaniu reguł zabierał się do gry, zamiast wyjść. Być może przykład z kasynem nie tłumaczy dostatecznie, na czym polega ów błąd. Lepszy będzie więc przykład z kościołem nieznanej religii. Wchodzę, patrzę bystro, chwytam kilka reguł zachowania, parę gestów, kilka formuł obrzędowych, po czym zajmuję miejsce pośród wyznawców. Mało tego, po chwili krzyczę: stop, wy to źle robicie...

Na czym polegało osobiste, „wewnętrzne“ życie Irzykowskiego? Otóż na podpatrywaniu innych, jak żyją i jak tworzą. Dlatego był krytykiem, mistrzem krytyki, wzorem krytycznej roboty, krytycznego rzemiosła. Własnych problemów nie miał żadnych. Dlatego nie był pisarzem (nie jestem poetą — mam tylko świadomość kilku chropowatości...) i dlatego literatura zawdzięcza mu tak mało, dlatego wszystkie powroty do niego przynoszą w gruncie rzeczy zawód, jak i te smutne, ubogie, jałowe w duchowym sensie notatki z życia, obserwacje i motywy.

261