Język regionu 2

Pogląd zbliżony do stanowiska archeologów wyraża K. Nitsch, który na podstawie zasięgu mazurzenia do południowo-wschodniej granicy Wielkopolski, uznając dawność tego zjawiska językowego, wnioskuje o pierwotnej przynależności wyodrębnionego obszaru do Małopolski (Nitsch 1950). Potwierdza tę opinię Z. Stieber (1933, s. 51, mapa 1: „Małopolskie -% > k”) na podstawie zasięgu małopolskiej z pochodzenia wymiany -ch w -k. Silnie akcentowana przynależność do Małopolski nie wyklucza, zdaniem Z. Stiebera (1933, s. 52), późniejszych chronologicznie wpływów wielkopolskich i mazowieckich. Odmienną opinię o prymarnej przynależności wypowiada K. Dejna (1966; 1993, mapa XVI; „Schematyczne rozmieszczenie dialektów polskich”, s. 86), który interesujący nas obszar wiąże z podłożem etnicznym Polan. Wskazuje przy tym na przejściowy charakter obszaru językowego, ustalony w rezultacie różnokierunkowego osadnictwa i nawarstwiania się odrębnych organizacji plemiennych.

Odrębność stanowisk, powodowana przyjmowaniem jako podstawowych przesłanek o różnej cezurze chronologicznej bądź uznawania granic linearnych jako wyznaczników historycznych jednostek administracyjnych, przekonuje o złożoności stosunków osadniczo-etnicznych, kulturowych, w tym językowych. Owa złożoność inspirowała do badań nad językiem tego regionu. Już w okresie międzywojennym proponował je K. Nitsch (1958), który widział potrzebę wykonania atlasu językowego ówczesnego województwa łódzkiego. W okresie powojennym aktualny obszar województwa w różnych wycinkach był objęty badaniami przez dialektologów łódzkich (M. Kamińska 1968, Strokowska 1978, Gala 1994).

Język regionu łódzkiego jest wytworem całokształtu złożonych stosunków historycznych, szczególnie osadniczych w dobie staropolskiej i średniopolskiej: wielkopolskich, małopolskich, mazowieckich i śląskich, roli miast - dawnych kasztelanii, od 1578 r. znaczenia Piotrkowa jako grodu trybunalskiego, od XIX w. roli Łodzi jako centrum regionalnego oraz funkcji, jaką pełni polszczyzna literacka silnie oddziałująca na gwary, szczególnie w okresie powojennym.

Do wielkopolskich innowacji dialektalnych, które dotarły od zachodu na terytorium regionu łódzkiego, zaliczamy m.in:

1)    rozłożenie kontynuantów staropolskiej (stp.) nosówki długiej zarówno w wygłosie, idom²⁹, drogom, jak i w śródgłosie przed samogłoskami zwartymi, piontek, zomp (gdzie ą > om, on), oraz stp. nosówki krótkiej w śródgłosie przed spółgłoskami zwartymi, gemba, sendzia (gdzie ę > em, en) - K. Dejna (1981, mapy: 64, 67);

2)    wtórną nosowość, czyli zastępowanie samogłosek ustnych e, o przez nosówki lub ich rozłożone kontynuanty, jężyna, ceńdzić, tompola, tompór (Gala 1994, cz. 1, mapa 75; Dejna 1977, mapa II), w rezultacie zderzenia wielkopolskiej realizacji samogłosek nosowych z małopolską zatratą wartości nosowej;

²⁹ Cechy językowe oddajemy grafią literacką, poza kilkoma znakami, które objaśniamy w tekście.

Rys. 25. Zasięgi wielkopolskich i wielkopolsko-małopolskich innowacji dialektalnych I- przymiotnikowy sufiks -ity //-yty, 2 - przymiotnikowy sufiks -aty, 3 - sutiksy rzeczownikowe -yszek, -yszko, 4 - prejotacja u- >ju-, 5 - fonetyka międzywyrazowa udźwięczniająca, 6 - upodobnienie ii do k, nk >t]k,l - wtórna nosowość

3)    przymiotnikowe sufiksy -ity// -yty, -aty, wodnity, barczyty, konopiaty, liś-ciaty (Dejna 1981, mapa 69);

4)    rzeczownikowe sufiksy deminutywno-ekspresywne -yszek, -yszko, garny-szek, kamyszek, promyszek, slonyszko (Dejna 1981, mapa 73);

5)    prejotacja nagtosowego u-, jucho, judo, juzda (Dejna 1977, mapa II).

Do małopolskich innowacji dialektalnych, które sięgają od strony południowo-wschodniej do regionu łódzkiego, zaliczamy m.in.:

1)    zanik rezonansu nosowego (odnosowienie) ę, ą we wszystkich pozycjach wyrazów, ido, drogo, piotek, zop, gęba, sędzia (Dejna 1981, mapy: 64, 65; Gala 1994, cz. 1, mapy: 59-74);

2)    metateza - przestawienie kolejności spółgłosek w grupach śr, źr, które powstały ze stp. śrz, źrz, czyli ustalenie się postaci rś, rź, rśioda, orsiódek ‘ośrodek’, rźódlo (Dejna 1977, mapa I);

3)    kontrakcja - spłynięcie po wypadnięciu j samogłosek w staropolskich formach czasowników stojąc, bojać (się), czyli ustalenie się postaci stoć, boć (się) (Dejna 1977, mapa I);

195