Obraz6 (10)

Rozdział 14. Legitymizacja nierówności

ników, Lillian Rubin (1992) wskazuje na kluczowe znaczenie doświadczeń wyniesionych z pracy, podkreślając zwłaszcza rolę .konformizmu" - charakterystycznego rysu mentalności pracujących fizycznie jednostek - który usztywnia myślenie i każe się trzymać reguł. W literaturze poświęconej tej problematyce skłonność do konformizmu zwykło się przypisywać rygorom pracy zawodowej i autorytarnym metodom nadzoru. Zwyczaj dokładnego przestrzegania obowiązujących norm -jak piszą Kohn i Schooler (1986) - podlega generalizacji na inne sfery aktywności życiowej, znajdując odzwierciedlenie w praktykach wychowywania dzieci i w przekonaniach o istnieniu naturalnego biegu spraw, któremu nie należy przeszkadzać. Już w latach pięćdziesiątych, w badaniach nad funkcjonowaniem nowoczesnych organizacji zwrócono uwagę na charakterystyczną dwutorowość karier w amerykańskim przemyśle: otwartych dla pracowników umysłowych, które mogą prowadzić do najwyższych stanowisk, i zamkniętego wzoru kariery robotnika, niewykraczającej poza szczebel brygadzisty czy majstra (Chinoy 1955; Seeley, Sim, Loosley 1956).

W planach życiowych liczą się nie tylko dobre chęci, ale i trzeźwa ocena perspektyw wynikająca z przekonania na temat tego, co się bardziej opłaci. Robotnicy nie formułują dalekosiężnych planów edukacyjnych dla synów i córek ze względu na wysokie koszty nauki. Wydłużenie okresu edukacji jest równoznaczne z obciążeniem rodzinnego budżetu, męskich potomków skłania to do wczesnego rozpoczynania pracy zawodowej, aby uniezależnić się finansowo od rodziców, z kolei córki wychowywane są w przekonaniu, że należy jak najszybciej wyjść za mąż. Niezależnie od dokonywania rachunku zysków i strat, klasa robotnicza charakteryzuje się szczególnym typem kultury, którą cechuje nieufność wobec takich instytucji jak szkoła. Badania socjologów angielskich wykazują że w mentalności środowisk robotniczych tkwi przeświadczenie, że w szkole nie zawsze naucza się rzeczy godnych zapamiętania i ważnych. Zachowują one wstrzemięźliwy stosunek do nauki, ponieważ szkoła traktowana jest jako zagrożenie posiadanej kontroli nad dziećmi. W przeciwieństwie do robotników klasy średnie nie podzielają tych obaw. Dla middle class jest to miejsce jak najbardziej właściwe, w którym można się wykazać inicjatywą i aktywnością a poza tym traktują szkołę jak wstępny test do robienia kariery (McLeod 1987; Vanneman, Cannon 1987; Lamont 1992).

14.2. Systemy wartości i ideologia

Każda teoria legitymizacji zakłada występowanie ładu normatywnego, który opiera się na określonym systemie wartości. Chodzi o nie byle jakie wartości, ale te. które regulują stosunki między kategoriami usytuowanymi w hierarchii władzy, własności i posiadania dóbr. Zadaniem analizy socjologicznej jest ustalenie, czy wartości te akcentują rolę konfliktów, czy zgody - od tego bowiem zależy stopień akceptacji nierówności i podziałów społecznych. Należy również ustalić rozkład tych wartości w przekroju podstawowych segmentów, a zwłaszcza klas, warstw i kategorii zawodowych. Chodzi tu o stwierdzenie, jacy ludzie wyznają określone wartości.

Charakterystyczna dla myśli socjologicznej mnogość podejść, zapobiegają-204 ca jednostronności spojrzenia, każe wyróżnić kilka stanowisk na temat dystrybu-

cji wartości. Z jednej strony jest stanowisko uniwersalistyozne, w którym podkreśla się. że społeczeństwo tworzy normatywną wspólnotofchociaż nie wyklucza to zróżnicowania poglądów. Głównym eksponentem uniwersalizmu wartości Jest funkcjonalna teoria uwarstwienia, którą omówiliśmy w trzecim rozdziale. Czołowi jej reprezentanci - tacy jak Parsons. Barter oraz Davis i Moore - argumentują, żo nierówności I hlorarchla społeczna są emanacją normatywnego ładu podzielanego przez członków większości kategorii. Wychodząc od tych fundamentalnych założeń, funkcjonałizm stawia znak równości między występowaniem wspólnego systemu wartości i akceptacją stratyfikacji społecznej, wyrażaną przez ogół.

Systemy wartoScj i ideologia

W interpretacji tej nie wyklucza się występowania konfliktów. Robert Mer-ton, również zaliczany do reprezentantów tego podejścia, wskazuje, że konflikty generowane sąw klasach niższych i wynikająz ich niezaspokojonych aspiracji. Analizując mechanizmy kształtowania się anomii społecznej, czyli zjawiska polegającego na rozchwianiu norm kierujących zachowaniami jednostek, Mer-ton (1957) wskazuje, że klasy niższe zintemalizowały symbole powodzenia i wyznaczniki sukcesu, które dominują w społeczeństwach zachodnich. Ponieważ jednak możliwości zrealizowania tych aspiracji są stosunkowo nieduże, członkowie tych klas żyją w stanie permanentnego niepokoju, który kreuje napięcia.

W interpretacji Mertona istnienie normatywnego ładu nie eliminuje więc występowania konfliktów.

Uniwersalizm spotyka się z zasadniczą krytyką zwolenników poglądu podkreślającego zróżnicowanie wartości. Ten opozycyjny nurt zrodził się na gruncie radykalnych koncepcji struktury klasowej, takich jak marksizm, reprezentujących w socjologii szkołę konfliktu. W gronie prekursorów tego podejścia wymieniany jest Engels. W 1844 roku wyszła spod jego pióra książka Położenie klasy robotniczej w Anglii, co do której można zaryzykować stwierdzenie, że stała się dziełem kładącym teoretyczne podwaliny tej szkoły. Przypomnijmy jeden z jej najsłynniejszych fragmentów, w którym - analizując XIX-wieczną hierarchię klasową w społeczeństwie angielskim - Engels stwierdza: „robotnicy mówią innym dialektem, inaczej myślą wyznają inne idee i mają inne zwyczaje i zasady moralne niż burżuazja. W ten oto sposób kategorie te są dwoma radykalnie odmiennymi narodami, tak odmiennymi, jakby byli produktem innych ras" (Engels 1892:124).

Logika nakazywałaby wysnuć wniosek, że różnica między wartościami tych klas przesądza o porażce działań na rzecz legitymizacji systemu kapitalistycznego i klasy rządzącej. Otóż w tym punkcie marksiści wprowadzają ważne pojęcie „panowania ideologicznego", aby wyjaśnić, dlaczego tak nie jest. Panowanie ideologiczne traktowane jest jako zabieg ideowego uświęcania panowania ekonomicznego i politycznego klasy kapitalistów, czyli uzasadniania ich zwierzchniej kontroli nad środkami produkcji i aparatem państwowym. Sposób produkcji -wyjaśnia w Kapitale Marks - determinuje charakter życia społecznego, politycznego i intelektualnego.

Można by rzec, że panowanie ideologiczne jest niczym innym jak formą socjalizacji społeczeństwa do wartości klasy rządzącej, ujmując problem w języku współczesnych teorii. Powoduje to, że członkowie klasy robotniczej integmjąsię ze strukturą społeczną i przyjmują obce sobie idee za swoje. Kilka słynnych zdań niech posłuży za uogólnienie tych wniosków: „myśli klasy panującej są w każdej epoce myślami panującymi, tzn. że ta klasa która jest w społeczeństwie panującą siłą 205

I