P1040279

marani i oczekiwań. W działaniach podejmowanych przez Koło Sprawy Bożej znalazło ujście pragnienie wielkiego, twórczego, przeobrażającego świat „czynu", dokonanego mocą wytężonej wołi. mocą samego „ducha" podniesionego pracą nad jego doskonaleniem do niebywałej sprawczej potęgi. Ruch społeczny mający taki charakter przybrał w sposób naturalny kształt ruchu reformatorsko-religijnego.

Przekonanie o potrzebie reformy religijnej wiązali towiańczycy z przeświadczeniem, że „dopełniły się czasy", skończyła się właśnie jedna wielka epoka dziejów chrześcijańskiej ludzkości, a zaczęła się druga. Nowa epoka ma upowszechnić nowy typ życiowej postawy, skierowanej ku światu ziemskiemu, ma przynieść wyższą formę życia religijnego, poświęconego w całości walce ze złem, pracy nad przetworzeniem w duchu chrześcijańskim wszystkich dziedzin społecznej rzeczywistości. Towiańczycy określali się więc w dwojaki sposób wobec tradycji chrześcijańskiej: z jednej strony występowali z krytyką katolickiego, „urzędowego” Kościoła, głosząc iż reprezentuje on minioną epokę dziejów ludzkości i jest skostniałą formą życia religijnego, z drugiej strony akceptowali tradycję katolicyzmu, ogłaszając się prawowitymi jej spadkobiercami i twórczymi kontynuatorami. Nie ukrywali więc negatywnego stosunku do zinstytucjonalizowanych form życia religijnego, próbując je zastąpić nowymi formami (idea świeckiego kapłaństwa, „obrządki nowego zakonu"). Chcąc jednak uniknąć sekciarskiego eskapizmu, próbowali zainicjować ruch odnowy w obrębie Kościoła i podejmowali, bezskutecznie zresztą, próby zjednania dla swych idei głowy Kościoła (papieża Grzegorza XVI).

Z natury swego przedsięwzięcia, mającego być realizacją ideału chrześcijańskiego na ziemi, towianizm wykraczał daleko poza granice zjawiska czysto religijnego w zwykłym znaczeniu tego słowa. Inicjowana przez towiańczyków religijna reforma miała otworzyć nową epokę dziejów ludzkości, pierwszą z cyklu siedmiu wielkich, następujących po sobie epok. Każdą z nich inicjować miało nowe objawienie, przynoszone przez wybrane przez Boga, charyzmatyczne jednostki, a cały cykl dziejowy zamknąć miało ostatecznie ziemskie zbawienie ludzkości, Królestwo Boże na ziemi. Towianizm był więc swoistą formą ideologii i historiozofii mesjanistycznęj.

Mesjanizm indywidualny został w nim ściśle związany z mesjanizmem zbiorowym: grupowym (Koło Sprawy Bożej) i narodowym. Funkcje mesjaniczne zostały przypisane nie tylko wybranej, charyzmatycznej jednostce, lecz także „hufcowi bożemu”, grupie zgromadzonych wokół rewelato-ra uczniów (których zbiorowa praca nad samodoskonaleniem, aktywność apostolska, miały odegrać zasadniczą rolę w realizacji Królestwa Bożego na ziemi), oraz, choć sam twórca towianizmu kładł na to najmniejszy nacisk, wybranym narodom. Ideę bożą objawioną przez rewelatora realizować mają bowiem ostatecznie na ziemi narody, przy tym różne narody w różnym czasie powołane są do wypełnienia swej misji. Najważniejszą rolę przypisywali towiańczycy zrazu Francuzom; po wielu nieudanych próbach „porwania ich dla sprawy” zaczęli łączyć swe nadzieje z Włochami; w końcu zaś, gdy i one zawiodły (po zjednoczeniu Włoch), jedynie Słowianie (głównie Polacy) zostali uznani za naród powołany do „realizacji sprawy”.

Bezskuteczność podejmowanych przez Koło prób „realizacji”, a także jałowość prac nad samodoskonaleniem i „musztr duchowych”, mających być przygotowaniem do wielkiego, a wciąż nie dającego się ziścić, „czynu” historycznego, były przyczyną duchowego kryzysu Koła, a następnie rozłamu. Zdarzeniem, które przyspieszyło rozłam, było napisanie przez kierowników Koła listu do cara Mikołaja I (tzw. „Akt Chodźki”), w którym wypowiedzieli się oni na temat stosunku narodu polskiego do rosyjskiego, próbując — zgodnie ze swą historiozofią wyznaczającą Słowianom, a głównie Polakom i Rosjanom, doniosłą rolę dziejową — pogodzić narodowy patriotyzm Polaków i uczucia nienawiści do zaborców z normami chrześcijańskiej moralności nakazującej miłość bliźniego. „Akt Chodźki”, odczytany na posiedzeniu Koła 29 listopada 1844 r., wywołał silny ferment wśród jego członków (protest Słowackiego, wystąpienie z Koła pułkownika Kamieńskiego).

Wpływ towianizmu. Towianizm zwalczany zarówno przez przedstawicieli tzw. filozofii narodowej (B. Trentowski, K. Libelt), jak i przez ortodoksyjnych filozofów katolickich (H. Kajsiewicz, P. Semenenko), a także przez publicystów z kręgu Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, największy wpływ wywarł bez wątpienia na wielkich poetów romantycznych. Mickiewicz, Słowacki i Goszczyński byli członkami Koła; Krasiński, baczny i „rozumiejący” obserwator towianizmu, pozostawał również do pewnego stopnia pod jego wpływem. Wprawdzie towianizm, kierując uwagę swych wyznawców na sprawy moralno-religijnego doskonalenia i wyczerpując ich energię duchową na ascetyczne praktyki, wywarł okresowo wpływ hamujący na twórczość artystyczną poetów zaangażowanych bezpośrednio w pracach Koła, jednakże sprzyjając krystalizacji ich światopoglądów, przyczynił się walnie do przeobrażenia literatury romantycznej lat 40-tych. Wątki mistyczne, koncepcje panspirytualistyczne, idee reinkarnacji i preegzystencji