P1090783

Potrzeby zwykło się dzielić na biologiczne i wyuczone (por. K.Zo-gÓrsJd, 1966). W dalszych partiach pracy mowa będzie, rzecz jasna, o potrzebach wyuczonych, a ściślej - o dość wąskiej ich kategorii, a mianowicie potrzebach kulturalnych. Z kolei potrzeby kulturalne zawierają w sobie pewną szczególną podklasę, a mianowicie — potrzeby czytelnicze.

Zaproponowane tutaj określenia najbardziej podstawowych pojąć zaliczyć należy do t2w. definicji projektujących. (K. AJdukiewicz, 1965), co oznacza, iż nie są one zdaniami w sensie logicznym, tzn. nie można ich rozpatrywać w kategoriach prawdy l fałszu, Ale zarazem znaczenia przypisywane poszczególnym pojęciom mają charakter arbitralny, aczkolwiek arbitralność określeń została podporządkowana -wymogom przyjętych założeń teoretycznych.

W celu wydobycia podstawowych związków zachodzących pomiędzy czytelnictwem książek a innymi formami aktywności kulturalnej niezbędne wydaje się naszkicowanie podstawowych założeń teoretycznych tyczących uczestnictwa w kulturze. Spośród wielu możliwych ujęć uczestnictwa w kulturze interesować nas tutaj będą przede wszystkim trzy dość wąskie jego aspekty, a mianowicie: (l) podstawowe formy owego uczestnictwa, (2) treść uczestnictwa, a ściślej -społeczna ocena zawartości przekazów kulturowych, gdzie za kryterium istotności skłonni bylibyśmy uznać społecznie postrzegany aspekt jakościowy, a nie rodzajowy tego uczestnictwo (nie wdając się na razie w zawiłe kwestie - pomiaru tego zjawiska) oraz (3) jednostkowe motywacje, które towarzyszą uczestnictwu w kulturze, czyli -innymi słowy - uproszczone chociażby uchwycenie mechanizmów kształtowania się potrzeb kulturalnych jednostki.

Krótka charakterystyka tej problematyki - jak już wspomniano -stanowi szerszy plan teoretyczny dla omówienia czytelnictwa książek.

Jak twierdzi A. Kłoskowska, "uczestnictwo kulturowe ma dwie zasadnicze formy: twórczość, czyli formułowanie przekazów symbolicznych, oraz ich odbiór - recepcję kultury" (A, Kłoskowska, 1972, s,136). Istotne znaczenie społeczne, tzn, społecznie istotny zasięg mają te "przekazy symboliczne", które formułowane są przez zawodowych twórców kultury. Oddziaływanie rezultatów ich twórczości - w porów-rmniu ze społecznym oddziaływaniem twórczości amatorskiej - jwt. zdecydowanie większe, Jednak analiza te} specyficznej, "wyższej" ekspresji kulturowe) wykracza - jak już pisaliśmy - poza ramy niniejszego opracowania.

Skoncentrujemy się tedy na recepcyjnym elemencie uczestnictwa kulturowego. Jak Już sygnalizowaliśmy, recepcja kultury jest proe*>»'*m złożonym, wteioodcieniowym. Toteż utożsamianie jej w całości z tzw, uczestnictwem biernym bywa zawodne. Recepcja bowiem - w zależności od zróżnicowanych determinant psychospołecznych - zawiera w sobie dość zróżnicowane proporcje elementów aktywnych i biernych.

Na każdym z wyodrębnionych analitycznio poziomów uczestnictwa wyróżnić można - również do celów analitycznych - sytuacje, które mają charakter zbliżony do uczestnictwa biernego i, odpowiednio, sytuacje, które zbliżone są do uczestnictwa czynnego.

’ I tak na poziomie postrzegania uczestnictwo bierno można określić jako odrzucanie przekazów symbolicznych niezrozumiałych, podczas gdy uczestnictwo czynne oznacza podjęcie prób zrozumienia przekazów niezrozumiałych. Precyzując stanowisko można powiedzieć, że w idealnym typie biernego postrzegania przekazów symbolicznych zakres ich rozumienia jest stały, zaś w idealnym typie czynnego postrzegania zakres rozumienia tych przekazów - dzięki intelektualnym wysiłkom jednostki - poszerza się.

Na poziomie oceniania uczestnictwem biernym skłonni bylibyśmy określić przejawianie tendencji do negatywnego oceniania tych przo-kazów symbolicznych, które nie odpowiadają ściśle systemowi wartości odbiorcy, Natomiast skłonność do pozytywnego oceniania treści niekoniecznie w pełni zgodnych z posiadanym systemem wartości możno by nazwać uczestnictwem czynnym.

Oczywiście stopień niezgodności akceptowanych treści z aktualnym systemem wartości jednostki jest uzależniony od społecznych i psychologicznych okoliczności, w jakich zachodzi proces odbioru tych treści. Nie będziemy jednak zajmować się tym problemem zbyt szczo- ; gółowo, gdyż wymagałoby to głębszego wejścia w problematykę. psy- ' chologH społecznej, Do dalszej analizy wystarczy założenie, iż w biernym uczestnictwie w kulturze system ocen zbliżony jest do sztywne-