PICT0006

państwa jako całości i w utrzymywaniu reprezentacji dworu princepsa. _ł<l<v, W tym okresie kanclerza dworu krakowskiego można uważać za osobę nad-_f i rzędną w stosunku do kanclerzy innych książąt dzielnicowych. Nie dyspo-_> ' nujemy w tej materii wzmiankami źródłowymi, ale zapewne nie można porównać stanowiska kanclerza na dworze princepsa ze stanowiskiem archi-kanclerza na dworze niemieckim (Erzkanzler i podporządkowani mu kan-/ derze)^M, niemniej jednak Iwo, kanclerz Leszka Białego, mianuje się w jednym z dokumentów, już w okresie zachowania zasady pryncypatu, jako kanclerz Polski. (Ego Ivo, divina miseracione, dictus cancellarius Polonie, KDP III 6 z 24 marca 1213 r.).

Pozostałe dzielnice Polski tworzyły jednak na wpół samodzielne państwa feudalne i każdy z książąt dysponował własnym dworem, capellą i gronem urzędników. Od lat 1201—1227, gdy zaznaczał się coraz mocniejszy upadek zasady pryncypatu, wszyscy książęta polscy uważali siebie za równych, jednak pojęcie Polski jako całości nie zanikało, a silne dążenie w końcu XIII w. Leszka Czarnego, Przemyśla II, Henryka IV i Władysława Łokietka do zjednoczenia państwa świadczy o przetrwaniu więzów łączących poszczególnych książąt i ich dzielnice. Zjawisko wspólnych nośników politycznych i kulturalnych można obserwować również na przykładzie ówczesnych kancelarii dzielnicowych.

Początki działalności kancelarii poszczególnych książąt dzielnicowych •kc    i przypadają na lata 1200—1216. Kancelaria krakowska, po okresie trudności

) wznawia również około r. 1220 działalność jako samodzielna, na tych *    • •    \ samych prawach co inne kancelarie dzielnicowe. Pomimo samodzielności

i odrębności daje się jednak zaobserwować ogólne, charakterystyczne dla wszystkich dworów książęcych zjawisko, mianowicie zsynchronizowanie ze sobą procesu rozwoju polskiej kancelarii. Tak więc we wszystkich kancelariach dzielnicowych pojawiają się mniej więcej w tym samym czasie pisarze i notariusze (1210—1232), co świadczy o wyodrębnianiu z dawnej capelli książęcej notariatu-kancelarii. Wypieranie dokumentu odbiorcy z kancelarii panujących książąt przypada również we wszystkich dzielnicach mniej więcej w latach 1250—1265. Tak charakterystyczny formularz dokumentu o rodzimych cechach, różniących nas od kancelarii węgierskiej (gdzie np. w latach 1180—1240 arenga staje się coraz bardziej oszczędna w słowach, od 1240 r. znowu występuje bogaciej, aby pod koniec XIII w. pojawiać się już tylko w dokumentach uroczystych), lub czeskiej (sposoby datowania, świadkowie) wskazuje na to, że chociaż poszczególne dzielnice zachowały odrębne formy pracy kancelaryjnej, to jednak w ogólnej strukturze organizacji i formie dokumentu występuje szereg cech rodzimych wspólnych. W tym samym mniej więcej czasie, tj. w latach 1250—

1270 kształtuje się też własny styl poszczególnych kancelarii, przy czym formuły inwokacji, areng, promulgacji wędrują z jednej kancelarii do drugiej i stanowią wzajemny dorobek polskiej kultury dyplomatycznej i epistolograficznej.

W dziejach dzielnicowych kancelarii polskich XIII—XIV w. wyodręb-nić można następujące okresy: I — XI w. do r. 1202 — zalążki kancelarii,

II — lata 1202—1260/1270 — organizowanie samodzielnych kancelarii i własnego stylu (stilus curiae), III — 1270—1300 wykształcone formy dokumentu polskiego i wysoka organizacja kancelarii książęcych kładąca podwaliny pod organizację przyszłej kancelarii królewskiej.

Spośród wszystkich kancelarii książęcych, kancelaria wielkopolska najlepiej oddaje formy ewolucji i stawania się. zapewne dzięki stosunkowo ograniczonym podziałom dzielnicowym (zwłaszcza na tle dziejów Śląska lub Mazowsza), dobrze zachowanej dokumentacji czynności prawnych i najlepiej zbadanego materiału i form organizacyjnych tej kancelarii (por, stan badań, s, 137). Z tych też względów należy ją. jako przykładową, wysunąć na plan pierwszy przed kancelarią małopolską i kujawską, śiąslcą lub mazowiecką. Ta ostatnia wymaga osobnego omówienia u względu na dzieje polityczne Mazowsza i zachowanie odrębności organizacyjnej w granicach państwa do r. 1526.

«. KANCELARIA KSIAZŻCA WIELKOPOLSKA W LATACH

Pierwsze ślady organizującej się pracy w kancelarii wielkopolskiej znajdujemy na dworze Władysława Odonica w ostatnich lalach jego burzliwych rządów, które upływały w nieustannych walkach o ziemię i władzę pomiędzy nim a jego stryjem Władysławem Laskonogim, pomiędzy nim a Henrykiem Brodatym, księciem śląskim.

Kancelaria Laskonogiego (1202—1231). WUdydsw Laskonogi pozostawił po swych rządach w Wielkopołsce niebogatą dokumentację czynności prawnych. Z 29 lat (1202—1231) doszło do naszych rąk 14 dokumentów z których 6 w oryginale. Dokumenty te przeznaczone dla klasztorów cysterskich wyszły z pewnością z dyktatu odbiorcy (7 dok.), inne nie noszą cech, które mogłyby je kwalifikować do dokumentów wystawcy. Wskazuje na to zastosowany formularz, stale zmieniające się oraz różnie pisane imię i tytuł księcia, które — jak sądzić z późniejszej praktyki — w kancelarii pisano zawsze w brzmieniu ujednoliconym (np. w kancelarii Przemyśla I; nos Premisl, u Bolesława: Bolttiaut. Dokumenty Odonica, noszące cechy dyktatu dworskiego, podają ńmę księcia: Wlodidaus). W dokumentach sporządzanych przez odbiorców imiona książąt są często zniekształoooę i pisane niejednolicie (WlodMaut, Prinadam, Prtmisl, Bolidavut_r Bolz-słota*).

Z okresu rządów Laskonogiego dysponujemy jego korespondencją oso-