poemat1

• y>< .„.^wutamiunu, WuTOWtt (w druku).

Zdzisław Szeląg

Zob. też Cenzura, Robotnik, Więzienne wiersze

POEMAT

Termin. Synonimem terminu „poemat" aż do czasów romantycznych jest obok „poezji” także „wiersz”, gdyż utwór poetycki oznacza! wypowiedź zorganizowaną weryfikacyjnie. Poświadcza to Słownik Lindego, w którym czytamy, że „poema” to tyle, co „rytm, rym, wiersze”, a w rodzinie wyrazów autor wymienia m. in. „poetę”, „poetkę”, „poetykę”, „poezję”, ponieważ słowa „poemat” i „poezja" mają ten sam starogrecki źródłosłów („czynić”, „tworzyć”).

Jeszcze teoretycy i krytycy epoki romantyzmu używają terminu „poemat” w tym najszerszym znaczeniu. J. F. Królikowski pisze definiując istotę poezji: „Kiedy kto stosowną mową ożywienie umysłu i odmalowanie poruszających nas namiętności wyrażać jest zdolny, temu przypisujemy dar poezji; użycie zatem takowej zdolności nazywa się sztuką poezji; poema więc w ścisłym znaczeniu jest mowa zmysłowością i dźwiękiem przyjemnym ożywiona i do wyobraźni nakierowana" (Rys poetyki wedle przepisów teorii w szczegółach z najznakomitszych autorów czerpanej, 1828). Sens „utworu poetyckiego” ma również ten termin m. in. u J. Korzeniowskiego (Kurs poezji, 1829), A. M. Pieńkiewicza (Wybór poezyj z pisarzówpolskich, 1836), A. Tyszyńskiego (O szkołach poezji polskiej, w jednym z rozdziałów powieści Amerykanka w Polsce, 1837). U wymienionych autorów „poemat” jest pojęciem ogólnym, odnosi się do wszelkich struktur poetyckich, niezależnie od ich właściwości gatunkowych, rozpiętości itp. (np. u Korzeniowskiego „poemata liryczne”, „satyryczne”).

Równolegle daje się jednak zaobserwować tendencja do określania tym terminem utworów raczej dłuższych, a unikania go przy omawianiu krótkich wierszy lirycznych. Postępuje tak m. in. M. Grabowski (O poezji XIX wieku, 1837), E. Dembowski (Piśmiennictwo polskie w zarysie, 1845). Jako pojęcie ogólne „poemat” znika na ogół z pozytywistycznych wypowiedzi o literaturze. U P. Chmielowskiego i u J. Tretiaka określa wyłącznie pewne struktury gatunkowe.

Funkcjonowanie terminu „poemat” w genologii rozpoczyna się już w renesansie. Renesansowe poetyki, tworząc pojęcia genologiczne dla struktur gatunkowych nie opatrzonych dotychczas nazwami, używają dwuwyrazowych definicji, które z czasem stają się nazwą gatunku. Praktyka ta, kontynuowana przez klasycyzm, a dotycząca przede wszystkim poezji dydaktycznej, doprowadziła do utworzenia m. in. takich nazw, jak „poemat filozoficzny”, „poemat dydaktyczny”, „poemat naukowy”. Napisane w czasach romantycznych poetyki Królikowskiego, Korzeniowskiego, Cegielskiego przejmują w zasadzie system genologiczny po swych poprzednikach, toteż termin „poemat” funkcjonuje w nich jako określenie nazw gatunkowych poezji dydaktycznej (np. w poetyce Korzeniowskiego „poema nauczające szczegółowe”, „poema ogólne albo filozoficzne").