Potkowski (19)

Ruchy heterodoksyjne późnego średniowiecza (XIV-XV wiek) podzielićmożna na trzy zasadnicze nurty. Nurt pierwszy, tradycyjny - to kontynuacja wcześniejszego ,,ruchu ubogich”. Reprezentowali go w dalszym ciągu franciszkańscy spirytualowie zwani teraz coraz częściej „fraticellami”. Rygorystycznie przestrzegana zasada-ubóstwa łączyła się ściśle w tych kręgach z atakami na bogate duchowieństwo, papiestwo i kościół rzymski. Zwolenników radykalnego „ruchu ubogich” spotyka się wtedy często także w konwentach beginek i begardów. Te świeckie bractwa religijne ubogich rzemieślników, kobiet i mężczyzn, sięgają wprawdzie swymi początkami XII/XIII wieku, ale dopiero w późnym średniowieczu rozpowszechniły się w rodzimej Flandrii i Holandii, ale również we Francji, Niemczech i krajach Europy Środkowej. Spotyka się je również w Polsce. Wspólnoty beginek i begardów podatne były na prądy mistyczne i heretyckie. Nieobcy im był również radykalizm społeczny. Obszerna notatka o beginkach z południowej Francji w podręczniku inkwizytora Bernarda syna Gwidona pozwala stwierdzić, że szerzyły się wśród nich koncepcje joachimizmu i heterodoksyjne ideały skrajnego ubóstwa franciszkańskich spirytuałów. Synod w Trewirze w 1277 roku zabronił begardom wygłaszania kazań, ponieważ w ten sposób szerzą oni wśród ludu błędne nauki i herezję. W roku 1311 na soborze w Vienne papież Klemens V potępił heterodoksyjny mistycyzm begardów i beginek niemieckich i nakazał rozwiązać ich wspólnoty. Wprawdzie już w 1318 roku Jan XXII odwołał nakaz kasaty beginaży, ale bulla Klemensa V potępiająca heretyckie błędy begardów i beginek włączona została do zbioru prawa kanonicznego. Służyła jako podstawa prawna do późniejszych ich prześladowań.

Drugi, obok „ruchu ubogich”, wielki nurt heretycki późnego średniowiecza tworzyła heterodoksyjna mistyka. Jej zasadniczą koncepcją było akcentowanie bezpośredniej łączności człowieka z Bogiem, z wykluczeniem wszelkich środków pośrednictwa oferowanych przez kościół: człowiek sam może połączyć się z Bogiem, a nawet stać się równy Bogu.

Ta forma mistycyzmu, o zabarwieniu panteistycznym, zdobyła sobie dużą popularność w masach ludowych późnośredniowiecznej Europy. Zwolennikami jej byli heretycy, określani jako „bracia i siostry wolnego ducha”. Pierwsze ślady tej herezji odkryto w połowie XIII wieku w Ries (Szwabia), dopiero jednak około roku 1300 zyskała ona wielu zwolenników, przede wszystkim w krajach niemieckich i - jak wykazał M. Erbstósser - zaczęła odgrywać tu dużą rolę społeczną jako ideologia warstw plebejskich. Herezja ta łączyła bowiem panteistyczną mistykę z koncepcjami reformy społecznej i politycznej.

Podstawowym założeniem doktrynalnym herezji „wolnego ducha” było ubóstwienie człowieka. W roku 1317 tak o jej zwolennikach pisał biskup strasbur-ski: „Przede wszystkim utrzymują, że są rzeczywiście i prawdziwie Bogiem”. Osiągając boskość nie mogli już zgrzeszyć. A więc mogli robić odtąd wszystko, co było zabronione przez prawo łub zwyczaj. To przekonanie o absolutnej wolności było najbardziej istotnym punktem doktryny herezji „wolnego ducha” i jedną z głównych przyczyn jej popularności wśród warstw plebejskich.

622