SDC10233

3) rzadziej zdarzało się, że to przypadek zależny narzucał swoją postać mianownikowi i pozostałym przypadkom. Tak się stało z formą D. Imn. *d^skp —> cfesk, który to temat uogólnił się w całym paradygmacie, a zarazem sam upodobnił się do form D. Imn. innych rzeczowników i przyjął postać desek, jak: misek, vosek, głosek, w których -e- było historycznie umotywowane mocną pozycją jera. W związku z tym pierwotny M. Ip. *dpska —| dska -4 cka przyjął postać deska, D. Ip. *dpsky —ż dsky -4 cki przeszedł w deski itd.;

4) odmienna sytuacja zachodzi w tych tematach rzeczownikowych, w których wtórne procesy fonetyczne spowodowane odmiennymi wynikami wokalizacji jerów doprowadziły do naruszenia jednolitości paradygmatu, np.: M. Ip. *dhxt> —| der D. Ip. *dtxa —| dra

C.    Ip. *dpxu —I drw itd.

Po ubezdźwięcznieniu nagłosu form przypadków zależnych (£m, trem itp.) temat odmiany zróżnicował się - dech, tchu...

Rozbiciu uległ paradygmat rzeczownika deżdż -4 deszcz w następujący sposób:

M. Ip. *d$zdjti —¥ deżj

D.    Ip. *di>zdja -4 jęn

C. Ip. *dbzdju -4 jgfu itd.

Wygłosowa grupa spółgłoskowa w M. Ip. po zaniku jeru uległa ubezdźwięcznieniu i ustabilizowała się forma de.ść, do której dostosowano przypadki zależne: deśću, deśćovi, deśćem itd. Pierwotne formy odmiany zachowały się szczątkowo, np. w związku frazeologicznym czekać, pragnąć, wyglądać jak kania dżdżu .

3.4.2.2. Analogiczne -e- ruchome

Innym przejawem działania wyrównań jest tzw. -e- ruchome analogiczne, które - jak sama nazwa wskazuje i pojawia się w pozycjach nie umotywowanych fonetycznie, np. w zdrobniałych formacjach derywowanych formantami kontynuującymi psł. *-dhko, *-sitko, *-tvpka, które wbrew oczekiwanym formom np. mydłko, maslko, brytvka, przybierają postać mydełko, masełko, bfytevka.

II W języku środowiskowym meteorologów występuje termin dżdża (r.ż.) ‘drobny deszcz’ I jest tu więc zachowana cala odmiana, lecz nastąpiła zmiana rodzaju męskiego na żeński.

Analogiczne -e- ruchome występuje też w zapożyczonym z języka niemieckiego sufiksie -unek (<— ung), który w staropolszczyżnie i w XVI w, funkcjonował w postaci -unk, por. np. tytuł utworu Mikołaja Reja Wizerunk własny żywota człowieka poczciwego (1558).

W zakresie wokalizacji zaczyna się też zróżnicowanie dialektalne -w gwarach północnych dominują formy bez -e- ruchomego, np. paznokć, snopk, kravc, a w gwarach południowych -e- ruchome zachowuje się nie tylko w formach mianownika, lecz również w przypadkach zależnych, np. mex - mexu — mexem, bez - beżu - beżem. To dzisiejsze zróżnicowanie dialcktal-ne kontynuuje dawne podziały regionalne polszczyzny w okresie stpol. i śrpol

3.4.2.3. Wyrównania analogiczne w przyimkach

Przejawy wyrównań analogicznych dostrzegamy w dzisiejszych obocznych formach przyimków w - we, z - ze, nad - nade, pod - pode, przed -przede itp. Historycznie przyimki - jako formy proklityczne - stanowiły całość fonetyczno-akcentuacyjną z następującym wyrazem, który decydował o pozycji słabej lub mocnej wygłosowego jera w przyimku, np. domu —> v domu i vj>, dbne —> ve dńe. Dziś nie ma już prawidłowych kontynuacji j> i postać przyimka z końcowym -e- lub bez niego jest uzależniona od postaci fonetycznej wyrazu, z którym przyimek się łączy. Przyimek z -e- występuje przed wyrazami zaczynającymi się od grupy spółgłoskowej, trudnej do wymówienia, np. we wsi, we mnie, we śnie, niekiedy występują wahania, np. w trójkę ! we trójkę, w czwartek / we czwartek, przy czym formy z we jako regionalizmy są współcześnie najczęstsze na obszarze południowej Małopolski i Śląska, rzadsze w centrum Polski i w Wielko-polsce, por. we Wiedniu, we wodzie.

3.5. Wzdłużenie zastępcze

Wzdłużenie zastępcze jest, podobnie jak i wokalizacja jerów, wynikiem wyrównań kompensacyjnych. Różnica między obu tymi procesami polega na tym, że przy wokalizacji zanikający jer oddawał swój iloczas półsamo-głosce, i w rezultacie powstawała pełna samogłoska, przy wzdłużeniu zastępczym natomiast zanikający jer oddawał swój iloczas samogłosce pełnej, powodując tym samym jej wzdłużenie.

101