SDC10578

520 (RODZAJE 1 GATUNKI POEZJI)’- ROKOKO

do. friolct (ich istnienie sygnalizowała przedtem jedynie tłumaczona z języka francuskiego Historia nauk wyzwolonych Cnilcncusa, 1756), co związane było ze swoistym ich awansem w powstającej wtedy liryce.. Wydaje się jednak, iż najistotniejszą innowacją dostrzeżoną i zaakceptowaną przez Królikowskiego w systemie gatunkowym jest podyktowana obserwacją rozwoju literatury zmiana w pojęciu epiki Mimo bowiem sporadycznych wzmianek o- powieści we wcześniejszych poetykach gatunek ten nie został przyporządkowany rodzajowi epickiemu, który dągle utożsamiany bywał z poematem heroicznym, czyli epopeją (dopiero Osiński-i Słowacki dodają jeszcze heroiko-mikum). Królikowski wymienia jednak — obok „'wiersza bohaterskiego" — również „poezję romantyczną", do której należeć ma „powieść poetyczna”, „alegoria", „ballada”, „legenda" oraz „romans właściwy", czyli powieść. Obejmując liczne i zróżnicowane gatunki, epika konstytuowała się w ten sposób jako pełnoprawny rodzaj literacki. W dalszym ciągu nic przyporządkowano jej jednak małych form prozy ani -» powiastki, które — mimo bujnego rozwoju — nie zostpły w okresie oświecenia włączone do piśmiennictwa artystycznego ani też poddane teoretycznej kodyfikacji. Klasyfikacja literatury Królikowskiego jest przejawem najdalej posuniętych przeobrażeń poglądów na podział poezji, których punktem wyjścia była klasycysly-ezna systematyka gatunków. W praktyce literackiej przeobrażenia te szły jeszcze dalej, drogą konstytuowania się nowych odmian literatury lub niwelowania dawnych przedziałów gatunkowych — szczególnie w zakresie liryki. O przemianach tych decydowały — podobnie jak w całym oświeceniu — fiłozoficzno-cstetycznc wyznaczniki sytuacji i zadań literatury.

Lit: | Bohrem, Die Lehre eon der Einteiluntj der Dichtkurni oornehndick run !6. bis 19. Jahrhundert. Studicn zur Ueschichie ,h-r poeliscńen Gattnngen, 15*40; T. K»ttkłc\vicziiwa. Liryku i gatunki liryczne w poetykach polskiego oświeceniu, [w vJ>iurfe:j Z teorii i hisuwii literatury, red. K. Bodzyk. 1963; S. ISciraidko. Doktryna literacka polskiego klasycyzmu, 1966, rozdz. 7-8; K. R. Scbcspft. Gatiungspuetik un IR, Jahrhundert. Hlstorlsćhe Enlwicklung eon Goitsched bis Herder, 196S; T. Michałowska, Staropolska teoria ffmologirznu, 1974; P. Żbikowski, Klasycyzm postanislawirwski. Doktryna ntaycznolUeracka, 1984.

Teresa Kostkiewiczowa

ROKOKO

Termin. Słowo „rokoko” utworzone zostało z francuskiego wyrazu „rocaille” (roc — skała), pierwotnie oznaczającego skamielinę osadową małżowin, muszli, kamieni itp., następnie — imitację takich skamielin (np. w grotach ogrodowych), wraźcie — rodzaj dekoracji, charakteryzujący się motywem zarówno muszli i małżowin, jak też

grzyw fal, języków płomieni, roślin morskich: Ów motyw rozpowszechnił się w sztuce europejskiej | po r. 1734, kiedy to architekt francuski I. A. Mcis-sonicr za mieścił go wśród.wzorów dekoracyjnych' w swoim albumie. Livre d'ornemenis. Samo słowo było neologizmem, utworzonym na wzór wcześniejszego „barocco” prawdopodobnie w pracowni Davida. przez malarza M. Quai w 1. 1796—1797. „Rokoko" było wtedy symbolem śtaroświccczyz-ny i miało zabarwienie pejoratywne, odrzucone dopiero w 2. poł. XIX w. Wtedy bowiem wyraz ten przyjął się w nauce jako termin na-oznaczenie stylu życia artystycznego (lub kulturalnego) 1. poł. | XVIII w. Pojęcie-tak rozumianego rokoka odnoszono zwykle do kultury dworskiej czasów Ludwika Xy lub saskich Wettynów. Kulturę tę miała charakteryzować rezygnacja z heroizmu i wystaw-ności na rzecz przyjemności intymnego życia prywatnego, z monumentalności-na rzecz drobiazgów, troska o wystrój wnętrz buduarów, sypialń i gabinetów, moda na szczególnej lekkości meble, bibeloty, suhtclną ceramikę, przede wszystkim porcelanę, i wyroby złotnicze, wzajemne zbliżenie sztuki i rzemiosła i podporządkowanie ich celom hedonistycznym. W pocz. XX w. rokoko poczęto pojmować jako epokę kultury, z tendencją rozciągnięcia jej na cale oświecenie europejskie (stanowisko takie, aczkolwiek krytykowane, występuje również w literaturoznawstwie, współczesnym). Charakter rokokowy przypisywano literaturze i muzyce, sztukom plastycznym, filozofii z estetyką i antropologią. Za charakterystyczne zjawiska rokoka uznano: francuską muzykę dworska, szczególnie klawesynową; poezję życia towarzyskiego, literaturę służącą rozrywce; operowanie stylizacją i maską, aluzją i groteską; lekkość i wdzięk; liber-tynizm prowadzący do hedonizmu i sensualizmu; postawę człowieka tworzącego świecką rcligię i moralność, usiłującego osiągnąć pełnię szczęścia drogą ulepszenia natury przez sztukę. Przy tym rokoko interpretowano bądź jako „formę życiową” epoki w odróżnieniu, od „formy myślowej", jaką było racjonalistyczne oświecenie, bądź jako wypełnienie „pustki", jaka zaistniała po odrzuceniu barokowej metafizyki. W badaniach najnowszych dominuje pojmowanie terminu w dwóch bardziej zawężonych znaczeniach: 1) jako jednego 1 odrębnych stylów sztuki i literatury oświecenia, 2) jako jednego z prądów kulturowo-literackich tej epoki, charakteryzującego się własną świadomością teoretyczną (estetyką) i stylem (poetyką).

Estetyka rokoka: teoria „dobrego gustu". Przedstawiacie rokoka nazywali siebie zwolennikami dobrego lub współcześncgo smaku (fr. „łc gout modemc", „te gout du temps"). Ten zmysł estetyczny (--* gust), eksponowany już w niektórych nurtach baroku, pojmowany był jako psychiczna władza, nadrzędna w procesie twórczym, zajmująca miejśce i asycyśtycznej władzy umysłu

oraz zmysłu moralnego. Sztuka rokoka odżegnywała się od pełnienia funkcji dydaktycznych i mo-ralistyczpych. Jeżeli stawiała sobie cćlc poznawcze, to chodziło.przede wszystkim o odkrywanie bogactwa zmysłowej i emocjonalnej percepcji świata, o grę intelektualna, a nie o afirmowanic już ustalonych sądów i postaw. Estetyka rokoka dyskutowała kwestię „lokalizacji” gustu (serce eży umysł) i jego natury: czy stanowi .postać czułości (sentyment, instynkt, wrażliwość zmysłowa) czy rozsądku. Najczęściej godzono się na czułość identyfikowaną z wrażliwością zmysłową i łagodną pobudliwością emocjonalną. Gust odwoływał się do poczucia piękna (bliskiego znaczeniowo luc. ‘bellum’: to, co się podoba, to, co urocze, czarównc, urzekające — w odróżnieniu od piękna klasycys-tycznego, obicktywistycznego, kojarzonego z hic. ‘pulchrum’: to, co harmonijne), identyfikowanego z odmianą kategorii śliczności. Nic odrzucono znanego w baroku dowcipu, ograniczono tylko - zakres jego użycia, podporządkowując najczęściej postawie humorystycznej i igraszce intelektualnej. . Efektem wybredności gustu miała być elegancja (wytwomość), rozumiana jako trafność (czy od-powiedniość) doboru elementów stylu i środków kompozycji pod kątem przede wszystkim dwu kategorii estetycznych: delikatności (lekkości,subtelności) i wdzięku (gracji). Delikatność, opozycyjna wobec barokowej mocy, wymagała unikania zarówno wzniosłości, juk i „zimnej gładkości”. Najpełniej wyrażała się w poezji erotycznej i towarzyskiej, operującej aluzją, niedomówieniem, kamuflażem i maską. Lekkości przydawać miała sugestia łatwego rytmizowaniu i rymowania, oszczędny styl (barokowe rozgadanie podciągano pod gust najgorszy), zbliżony do wypowiedzi kolokwialnej, bez uciekania się do inwersji, hipcrbolizmu i wymuszonych rymem skojarzeń. Dążenie do lekkości motywowało preferowanie tzw. małych wierszy (petits vers), tj. wersów o małej liczbie sylab (K — 5), operowanie w narracji zmienną rytmiką (-» wierszem nieregularnym sylabicznym), a w literaturze o elementach dyskursywnych — prozą meni-pejską; uzasadniało też uprawianie przede wszystkim drobnych gatunków literackich, jak unakreon-tyk, krotoch wiła, bilet poetycki, posłanie, improm-ptu (improwizacja), fragment, różne formy poezji „ulotnej” („poesic fugitivc”) i okolicznościowej, różne odmiany epigramatu (portret, żart, zagadka), piosenka, kuplet, aria, kantata, scena pastoralna, przysłowie dramatyczne, sielanka,, poemat heroi-komiczny, powiastka („conte”) itp. Przedkładano więc budowę cykliczną, złożoną z drobiazgów, nad jedną wielką, kompozycję zwartą („galerie portretów”, cykle erotyków, zestawy kart „flirtu”). Stąd też Ust uznany został za najodpowiedniejszą jednostkę strukturalną w powieści i stąd nawrót w niej do budowy szkatułkowej.

Wdzięk. W znaczeniu szerokim wdzięk ce

chował wszystko, co miłe, przyjemne. Natomiast jako kategoria estetyczna był modelowany (za Montesąuicum) z zachowaniu dziecka, kfórego uśmiech, chód, gest i sposób reagowaniu na świat wydawały się pełno wdzięku. A więc i tu preferowano to, co drobne (jako jedynie zdolne budzić tkliwość), łagodne, spontaniczne i naiwne. \Vyr:i«ipm wdzięku stały się: poezja flirtu i komplementu, żartu i krotoch wili: zdynamizowana apostrofa (wyrzut, zwierzenie, groźba itp.) często koncentrująca się wokół specjalnie dobranych motywów przyrody (wietrzyki, obłoczki, strumyki, ‘gaiki, owieczki, jagnięta, kwiatki: róże, fiołki i ul.) lub wokół przedmiotu misternej roboty (zegarek, tabakierka, fajans);' różne techniki odrealniania przedstawionego świata: zacieranie granicy między rzeczywistością a fantastyką (zarówno baśniową, orientalną, jak i cudownością rodzimą różnej proweniencji), między autentyzmem u utopią, ku której grawitują zarówno wizje idylliczne, juk też. kreacje anakrcontyczne (często znajdujące odpowiednik malarski w dziełach A. Watteau, 1\ Ilou-chcra czy J. H. Fragonarda).

Rokoko a inne prądy epoki. Rokoko mieści się w nurcie prądów amyklaaycystycznych, jednak jego teoria, formułowana przez współczesnych, zdradza silny nacisk retoryki i praktyki literackiej wy wodzących się z. tradycji antycznej. Szczególnie w kultyrze literackiej polskiego oświecenia zachodziły między klasycyzmem a rokokiem wielorakie związki. Tak więc estetyka zachowała mimetyczną teorię dzieła literackiego, modyfikując naśladowanie natury jako naśladowanie natury pięknej, która jedynie jest zdolna przynieść przeżycie owej „śliczności” (wdzięku). W bogatej tradycji starożytnej znaleziono źródła inspiracji, a nawet przedmioty zachwytu, takie jak: a mikre truty ki, elegie Tybullusn. Metamorfozy, Sztuka kochaniu, Miłostki i Hc.rouly Owidiusza, leki. ic wierszyki i fragmenty Satyrykami Pet ręni uszu cv.y" Oaf-nis i Chloe Longosa. Kultywowano w zasadzie tradycyjne gatunki literackie, szczególnie wypracowane w tzw. stylu średnim, ale zdecydowanie odrzucono formy utrzymane w stylu wysokim: epos, tragedię, odę bohaterską. Rokoko nic zrezygnowało z mitologii, chociaż w praktyce ograniczono się do wykorzystywania ledwo kilku wątków (Afrodyty i Adonisa, Wenery i Kupidynu, Bachusa, Priapa). Różnice między rokokiem a sentymentalizmem dotyczą założeń filozoficznych, estetycznych (rozumienie kategorii e/ułośei), poetyki oraz funkcji i adresu społecznego literatury. Rokoko programowo odcinuło się od moralistyki. Pisarze rokoka mniej lub bardziej świadomie opie-• rali się na etyce epikurejskiej, której postawę teoretyczną równic dobrze stanowi atcizm materialistów francuskich, filozofia Hclvctiusa, co koncepcje deistyczno. Literatura rokokowa ogranicza swoje funkcje do potrzeb życia ełlty towarzyskiej, wiclko-