skanowanie11

I tutaj jeszcze nie można postępować w stałym porządku, ale unikać wszełfcęj ciągłości. Drugi środek ostrożności polega na bezustannej obserwacji utajonego systematyzowania treści przez dziecko. To nie jest łatwe, ponieważ najmłodsze dzieci nie umieją ani uzasadniać swoich twierdzeń (zob Piaget. 1939. rozdz. l) ani uświadomić sobie własnego rozumowania czy swych definicji (tamże, rozdz 4). Więcej, dziecko nie zdoła ani mnożyć, ani dodawać swych zdań. ani unikać sprzeczności, co zmusza eksperymentatora do natychmiastowej pracy interpretacyjnej. zawsze bardzo subtelnej. Niemniej praktyka pozwala dość szybko wyeliminować dzieci odpowiadające na chybił trafił i zrozumieć te. które mają naprawdę jakąś ukrytą systematyzację. Między obiema reakcjami istnieje różnica widoczna już niekiedy na samym początku wypytywania. Zresztą, dobrze jest zbadać ponownie po kilkutygodniowej przerwie te same dzieci, aby stwierdzić C2y ich systematyzacje się zachowały.

Szybko zdaliśmy sobie jednak sprawę z tego. że pytanie z ukłuciem było zbyt ograniczone. Jak na animistów. jakimi są dzieci, nie są one na tyle antropomorfista-mi. jak można by sądzić. Inaczej mówiąc, odmawiają one łatwo uznania, że słońce poczułoby ukłucie, niemniej jednak nadal wierzą, że słońce wie o tym. że się posuwa czy też wie. kiedy jest dzień, a kiedy noc. Odmawiają słońcu odczuwania bólu. ale pozostawiają mu świadomość siebie. Należy więc urozmaicać pytania w odniesieniu do każdego przedmiotu, w zależności od jego aktywności. W odniesieniu do chmur zapytamy na przykład: ..Kiedy jest zimno, to one czują chłód czy wcale nic nie czują?". „Kiedy posuwają się. to wiedzą o tym. że się posuwają czy też nie wiedzą?* itp. Ponadto, może być pożyteczne rozpoczęcie wypytywania od serii pytań dotyczących czasownika ..czuć", potem ponownie, dla kontroli, zacząć na nowo serię pytań skoncentrowanych wokół czasownika „wiedzieć".

Wierzymy, że odpowiednio ostrożne posługiwanie się tymi różnymi pytaniami, pozwoli uniknąć perseweracji. Jednak krytyka jaką można wysunąć wobec tej techniki jest głębsza. Od czasu badań Alfreda Bineta nad świadectwami dzieci dobrze wiadomo, że stawianie pytań pod postacią alternatyw jest niebezpieczne, ponieważ zmusza do rozwiązywania problemu, który - być może - nie zaistniałby spontanicznie w ten sam sposób. Dlatego będziemy korzystać z naszych wyników z należytą ostrożnością. Chcemy od ra2u uprzedzić o tym czytelnika, by nie przypisywał nam przedwczesnych interpretacji, czytając wykład o faktach.

Wśród zebranych odpowiedzi możemy, bez nadmiernej dowolności, wyróżnić cztery grupy w przybliżeniu odpowiadające czterem kolejnym stadiom. Dla dzieci w pierwszym stadium, świadome jest wszystko co ma jakąkolwiek aktywność, nawet to. co jest nieruchome. Dla dzieci w drugim stadium świadomość zarezerwowana jest dla ciał w ruchu. Słońce i rower są świadome: zaś stół i kamień nie są. W trzecim stadium, dokonuje się istotne rozróżnienie między ruchem własnym

tiała. a ruchem nadanym z zewnątrz. Odtąd przedmioty obdarzone ruchem własnym, jak ciała niebieskie, wiatr itp.. są jedynie uważane za świadome, podczas gdy przedmioty takie jak rowery itp.. którym ruch został nadany i zewnątrz, są pozbawione świadomości. Wreszcie w czwartym stadium, świado-fność zastrzeżona jest dla zwierząt.

-■

Powiedzmy od razu. że dokonując krytyki naszych materiałów będziemy zmuszeni uznać len schemat za cenny, to znaczy, rzeczywiście charakteryzujący rozwój spontanicznego animizmu u dziecka. Uwzględniając jednak wady procedury wypytywania, uważamy, że z pewnością trudno jest zaklasyfikować dane dziecko do jakiegoś stadium. Trzeba przyznać, że są tutaj dwa zupełnie odrębne zagadnienia, pierwsze jest poniekąd statystyczne, a jego rozwiązanie jest możliwe pomimo niedokładności w szczegółach: drugie jest zagadnieniem z kategorii diagnostyki indywidualnej, a jego rozwiązanie wymaga o wiele bardziej subtelnej techniki.

Jeszcze dwie uwagi. Właśnie naszkicowany schemat pomija pewne szczegóły. Zdarza się bowiem, że dzieci włączają do swych koncepcji świadomości pewne cechy, jak fakt posiadania krwi. fakt mówienia, fakt widoczności (w przypadku wiatru) itp. Są to jednak poglądy indywidualne, bez uogólnień i możemy je tutaj pominąć.

Z drugiej strony, nie będziemy rozróżniać koncepcji dziecięcych związanych z czasownikiem „czuć" i koncepcji dziecięcych związanych z czasownikiem „wiedzieć”. Niuanse, jakie odnotowaliśmy wydają się przede wszystkim werbalne. Być może .czucie" jest dłużej przypisywane przez dziecko rzeczom, niż „wiedza". Ale nie staraliśmy się zweryfikować tego przypuszczenia, ponieważ ma tu dla nas małe znaczenie.

Stadium pierwsze: wszystko jest świadome

Dziecko w tym stadium bynajmniej nie oświadcza, że wszystko świadome jest wszystkiego. Twierdzi ono po prostu, że w danej chwili każdy przedmiot może być siedliskiem świadomości, to znaczy, gdy przedmiot będzie w jakimś stopniu aktywny, lub będzie samym centrum akcji. Toteż kamień może nic nie czuć. ale jeżeli przemieszcza się go. moczy lub rozbija itp.. wówczas poczuje to. Oto kilka przykładów wybranych spośród najstarszych dzieci lego stadium:

VEl (8 '/,) oznajmia, że jedynie zwierzęta mogą czuć ukłucie, co dowodzi, że potrafi subtelnie wyrażać swoje odpowiedzi. W rzeczywistości chce powiedzieć, że jedynie zwierzęta potrafią odczuwać cierpienie. Na przykład chmury nie odczułyby ukłucia. Dlaczego? - Bo to jest powietrze. - Czują wiatr czy nie czują? - Tak. to je popycha. - Ciepło czują? - Tak. Jeśli chodzi jednak o prostą świadomość, to każde

141