skanuj0020

42 WIELOZNACZNOŚĆ TERMINU NAUKA

zbliżyć ją do teorii poznania. Wtedy wypada jej zajmować się problematyką wartości poznawczej nauk, a przede wszystkim prawdziwością (niektórzy nawet uważają, iż epistemologia zrodziła się z kryzysu pojęcia prawdy w nauce), adekwatnością i stopniem uprawomocnienia (justification) twierdzeń. Tego rodzaju analizy skupiają się głównie na genezie (ale nie od strony psychologicznej), granicach i kryteriach ważności poznania naukowego. Metoda przeprowadzania tego rodzaju dociekań może polegać albo na aplikowaniu zasad teorii poznania do poznania naukowego (Kartezjusz, Leibniz, Berkeley, Kant, Meyerson), albo na kroczeniu-po drodze oddolnej, gdy w toku pracy naukowej napotyka się implikowane przez nie problemy epistemologiczne (Galileusz, Newton, Poincare)¹.

Logika nauki zajmuje się systemem naukowym pd strony formalnej, najczęściej nie interesując się jego dynamiką. Traktuje go bądź jako konkretną poznawczą formę, bądź jako twór idealny. Jest teorią języka nauki od strony syntaktycznej i semantycznej lub konstruuje system logiczny dla nauki. Dla niektórych (np. T. Czeżowski) logika w ogóle jest formalną teorią struktury nauk. Analiza logiczna nauki dotyczy zwłaszcza struktury systemu, zdań, pojęć oraz reguł budowy jego wyrażeń. Terminy logika wiedzy oraz logiczna teoria nauki bywają niekiedy używane do oznaczenia logiki nauki, ale najczęściej miewają zakres szerszy.

Metodologia nauki, jako racjonalna rekonstrukcja,naukowych czynności badawczych, zajmuje się funkcjonalnym aspektem nauki. . Jest w zasadzie teorią metod uprawiania nauki. Rzadko jednak występuje w postaci ścisłej teorii i w jednolitej formie. Faktycznie analizuje nie tylko procedury badawcze, lecz także ich rezultaty (terminy, tezy, teorie), co wiąże ją zazwyczaj z semiotyką logiczną. Nadto bywają zupełnie różne podejścia do problematyki metodologicznej: logiczne (stąd takie nazwy metodologii nauki, jak: logika stosowana, logika praktyczna, logika prag-. matyczna), epistemologiczne, humanistyczne i prakseologiczne. Przeważa pierwsze, ale nawet wtedy nie mamy do czynienia z dyscypliną jednolitą. Badania mogą tu mieć charakter bardziej formalny lub bardziej pragmatyczny. W pierwszym wypadku metodologia nauki jest metateorią formalną, a w drugim opiera się na historii metod naukowych, psychologii i socjologii twórczości naukowej oraz na prakseologii (ogólnej teorii sprawnego, czyli skutecznego i gospodarnego działania, niekiedy zwanej metodologią ogólną)². Nadto łączy się otrzymane rezultaty z wiadomościami epi-s terno logicznymi/ metodycznymi, a nawet z technologią pracy umysłowej.

Aczkolwiek teoretycznie jasna jest granica między problematyką metodo-, logiczną a metodyczną, to jednak faktycznie nie przestrzega się często tego rozdziału. Metodologia nauki bowiem miewa charakter i opisowy (historyczny oraz analityczno-krytyczny), i normatywny. Zajmuje się rekonstruk-cją logiczną faktycznie stosowanych metod (uwyraźnia przy tym entyme-ma tyczne ich założenia), następnie dokonuje rozpoznania ich defektów lub walorów, a wreszcie buduje hipotetyczny model metodologiczny, który ewentualnie zamienia na normatywny. Tak zwana metodologia rozumiejąca (K. Ajdukiewicza) to nie tyle opis i teoria metod stosowanych, ile raczej wykazywanie trafności stosowania owych metod. Niemniej jednak metodologia nauki zawsze zawiera teorię metod naukowych, a metodyka nauki jest wyłącznie systemem reguł (mniej lub bardziej uzasadnionych) sprawnego uprawiania nauki. A wreszcie technologia pracy naukowej stanowi głównie system mniej albo bardziej uzasadnionych dyrektyw stosowania odpowiednich technik i środków w sprawnym uprawianiu nauki³.

Różnie wreszcie układa się proporcja formalnego i empirycznego elementu w badaniach metody. Dość powszechnie uznaje się racje, które przemawiają za budowaniem metodologii nauk jako formalnej teorii racjonalnego postępowania naukowego. Niestety, brak adekwatnych kryteriów tej racjonalności. W ogólnej metodologii nauk, gdzie chodzi o metody wspólne dla wielu dyscyplin, przeważa jeszcze charakter ogólnologiczny i filozoficzny, natomiast w szczegółowej, dotyczącej sposobu postępowania w jednej nauce dla wykrycia jego swoistości, więcej jest zabiegów typu humanistycznego⁴. A charakterystyczny dla metody naukowej zespół problemów rozmaicie bywa wskazywany. Obok zagadnień oplatających metodę dedukcyjną, indukcyjną (przyrodniczą), historyczną i statystyczną zwraca się uwagę na problematykę zróżnicowania i integracji metodologicznej w badaniach naukowych, na oceny danych empirycznych, uzasadnień probabilistycznych

1

Na zakończenie charakterystyki filozoficznych nauk o nauce, dla uniknięcia nieporozumień, trzeba przypomnieć o wieloznaczności terminu filozofia oraz o tym, że w języku francuskim i angielskim science to nauka matematyczno-przyrodnicza.

2

   Współcześnie korzysta się coraz więcej z teorii racjonalnego podejmowania decyzji (np. R. L. Ackoff), z teorii gier, a nawet z teorii organizacji. Dlatego celem analiz metodologicznych jest stworzenie możliwie najdoskonalszego wzorca sterowniczego w badaniu naukowym.

3

   Przypomina się tu, że odróżnia się metodologię nauki (teorię metod wspólnych naukom; inaczej: ogólna metodologia nauki) od metodologii nauk (teorię metod poszczególnych typów nauk dla scharakteryzowania ich swoistości).

4

   Z powodu tej niejednolitości wysuwano wątpliwość (np. F. Gonseth), czy metodologia nauki jest samodzielną dyscypliną naukową.