skanuj0134 (2)

2B8    Słowotwórstwo

we go z imiennym zamiast dawniejszego pojmowania go jako połączenie elementu imiennego z imiennym.

Przejście Zdzieslaw w Zdzisław tłumaczy się wyrównująoym wpływem formacji z pierwszym członem na -»-, jak, na odwrót, Kazimir Włodzislaw itp. przechodziły w Kaziemir Wlodzieslaw pod wpływem formacji z regularnym (obok -o- po twardej), np. Bożebor Bolesław Dalestryj Wię-cesław.

Typ hulajgród kopajgród hulajnoga to nowotwory, które powstają na tle oczywistego rozumienia pierwszego członu na -i jako rozkaźnika.

WyTaz nocleg jest złożeniem, którego ■ człon pierwszy zachował postać pierwotną tematu na -i (noc i- *nokts, por. scs. noSti). Wyraz niedźwiedź a- *medv-ćds) jest szczątkowym okazem złożenia z pierwszym członem -u.

§58. Zrosty

Jak wiadomo, zrost tym się wyróżnia wśród wyrazów złożonych, te jego pierwszy człon jest formą przypadkową, ewentualnie z przyimkiem, która wiąże się składniowo z członem drugim.

Starą warstwę zrostów stanowią znów imiona z formą przypadkową w pierwszym członie. Ich genezę wyjaśnia Taszycki w ten sposób, że kiedy z czasem zatarł się w poczuciu mówiących formalny i znaczeniowy stosunek członów w złożeniach, usiłowano go w swoisty sposób odbudować, tworząc imiona osobowe z formą przypadkową w pierwszym członie, np. Boguchwał Bogumił Bratumil Dziadumil Piotrumila Siestrzemił So-biesąd (celownik) Siedlewit (miejscownik + Wit 'będący, mieszkający’) Zlymysl. Z innych można tu wymienić Wielkanoc rzeczpospolita swawola Białystok Krasnystaw dobranoc dzieńdobry tymczasem, z przyimkiem np. zmartwychwstanie wniebowzięcie przedsięwzięcie powszedni lekceważyć.

Zrostami stają się z czasem liczebniki: pięćdziesiąt do dziewięćdziesiąt dwieście, trzysta i czterysta, pięćset do dziewięćset.

Od zrostów mogą być utworzone wtórne wyrazy złożone, np. Bogu-miłowice wielkanocny swawolić białostocki tymczasowy.

§ 59. Zestawienia

Zestawieniem nazywamy połączenie dwu wyrazów, z których. każdy także z osobna żyje w języku z samodzielnym znaczeniem i samodzielną odmianą, ale w zestawieniu łączą się na stałe, aby dopiero razem oznaczyć w stopniu wystarczającym jakąś rzecz, czynność itp. Tak na przykład połączenie Nowy Sącz, wieczne pióro — są zestawieniami: natomiast średniowieczne miasto, nowy kapelusz, zepsute pióro to zwyczajne związki składniowe dwu wyrazów.

Już wśród bardzo starych nazw miejscowych spotykamy zestawienia typu: Białe brzegi, Ostra łąka, Długie pole, Krzywa rzeczka. Część pierwotnych zestawień przeszła do kategorii złożeń (Białe brzegi = Białobrzegi). Ale sam typ słowotwórczy jest żywotny i utrzymuje się bez przerwy zarówno w zakresie imion własnych, jak i pospolitych, zarówno wśród rzeczowników, jak — znacznie rzadziej—wśród innych części mowy, np. Targowska Buda, Zaborowa Większe, Czajki Wielkie, Deśna Wola, Opacz Mała, Nowy Dwór (w. XV i XVI); Zielone Święta, Boże Narodzenie, babie lalo, konik polny, wieczne pióro, krok w krok, dzień w dzień, Ui za mąż.

Do bardzo starych zestawień należy też włączyć najdawniejsze imiona osobowe, w których pierwszym członie występuje przysłówek, np. Blizbor Dołuploz Lederg Domaslaw Spycigniew lub wyraz nie, np. Niemir Niemo j Niesul.

§ 60. Skrótowce

Znamiennym zjawiskiem słowotwórczym ostatnich kilkudziesięciu lat, które przybiera coraz więcej na żywotności, powszechności i sile, są skrótowce. Są to nowotwory wyrazowe pochodne, które powstają z połączenia wymawianiowych lub pisaniowych cząstek dwu lub kilku wyrazów podstawowych, stanowiących zestawienie.

Ze stanowiska opisowego można rozróżnić:

a)    skrótowce literowe, np. Cjot (U. J. — Uniwersytet Jagielloiiski), Zetempe (ZMP — Związek Młodzieży Polskiej), Pan (PAN — Polska Akademia Nauk), Emhade (MHD — Miejski Handel Detaliczny), Pezetwues (PZWS — Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych), Emeszet (MSZ — Ministerstwo Spraw Zagranicznych)

b)    skrótowce głoskowe, np. Mon (MON — Ministerstwo Obrony Narodowej), Zor (ZOR — Zakład Osiedli Robotniczych), Zus (ZUS — Zakład Ubezpieczeń Społecznych)

c)    skrótowce grupowe, np. Pajaioag (Państwowa Fabryka Wagonów), żelbet (żelazo beton)

d)    skrótowce mieszane, np. Paged (Państwowa Agencja Drzewna), Espcjeka (Farmaceutyczna Spółdzielnia Pracy).

Tendencja skracania wyrazów jest stara. Najwięcej przykładów z doby starszej polszczyzny dostarczają wyrazy z zakresu towarzysko-grzeczno-ściowego: mość — miłość, maszmość — wasza miłość, waćpan = wasza miłość pan, waść waszeć waćpan-, wskutek dalszych przeobrażeń powstawały dziwne formacjo typu: a*ć aśćka aspan acan mospan mopan asindziej asińdźka. Takimi skróconymi wyrazami są przypadki wyrazu książę : księ-

n •