soc 42

nUi..to;i.tfcttteaaiaatj ^ai

Większość cech chłopskiego stylu chorowania determinowana jest niskim wykształceniem. W okresie międzywojennym prawie 1/4 ludności kraju nie potrafiła czytać i pisać, ogromną większość spośród nich stanowili chłopi. Pamiętni-karz - gospodarz z Wileńszczyzny pisał: „Fundamentalną naszą biedą jest ciemnota (...) ten paraliż rozumowy przeszkadza patrzeć na świat realnie, a jego tradycyjna głupota wytwarza dużo zabobonów, przynoszących niemało nieszczęść ludziom. Ten przestrach przed nieznanemi zjawiskami przy-rodowymi wywołuje masy przesądów w powszechnym życiu chłopskim.”⁴¹

Myśl pamiętnikarza jest w pewnym stopniu aktualna do dziś. Mimo przemian cywilizacyjnych na wsi, utrzymują się tradycyjne postawy i zachowania w chorobie. Zmienia się styl budownictwa mieszkaniowego, coraz lepsze jest wyposażenie domu, przeważa miejski styl ubierania, lecz upowszechnienie się biopozytywnych zachowań zdrowotnych następuje niesłychanie wolno, np. ►zaniedbania higieniczne występują na wsi polskiej niezmiennie przez okres życia dwóch pokoleń.⁴². Jak się wydaje, jest to związane z faktem, że prawie 20% rolników ma niepełne wykształcenie podstawowe, zaś 52% podstawowe. Poziom wykształcenia ludzi starych, częś_: ciej narażonych na choroby, jest na ogół znacznie niższy.

Ważną cechą kultury ludowej, mającą znaczenie dla zachowań w chorobie, jest obecność elementów religijnych. Pojawiły się one na gruncie przeświadczenia o boskiej wszechmocy, tworzącej wszystko i kierującej wszystkim w sposób niezmienny. Wola boska regulowała porządek społeczny i losy jednostki oraz wszelkie zjawiska przyrodnicze. Ci, którzy łamali porządek boski, narażali się na karę boską, ci zaś, którzy poddawali się woli Boga, mogli liczyć na jego przychylność. Ponieważ pod wpływem wcześniejszego, jeszcze średniowiecznego oddziaływania Kościoła ugruntowało się przekonanie, że choroba jest karą za grzech, dla odwrócenia losu konieczne było zjednanie boskiej opatrzności. Temu właśnie służyły ofiary, modlitwy, śluby, poświęcanie przedmiotów mających chronić przed chorobą (figurek, krzyży, obrazków). Każda prawie choroba miała swojego świętego, do któ-

58

rego kierowano modlitwy w intencji wyzdrowienia. Członkowie rodziny chorego wędrowali do miejsc uznanych za święte, składali dary wotywne. W latach sześćdziesiątych do szczególnie cenionych przedmiotów mających chronić^przed chorobą należały nitki wysnute ze stuły, gromnice,' woda święcona.⁴³ W przypadkach cięższych, chorób lekarz zjawiał się wraz z księdzem. Oto przykład zachowań w chorobie z wyraźnymi elementami religijnymi:”... kazali nieść mnie przed wschodem słońca na rozstajne drogi, tam zwykle jest krzyż, tylko przedtem nie mówić do nikogo słowa, żeby to były pierwsze słowa do krzyża, tam i z powrotem przenieść dziecko do krzyża, odnieść dwa razy dokoła i mówić tak: Dobry Jezu na Krzyżu konający weź to dziecko do siebie cierpiące albo wróć mu zdrowie pragnący.”⁴⁴ Badania D. Tyłkowej przeprowadzone na terenie Polski południowej dowodzą, że i współcześnie na wsi elementy religijne mają znaczenie w zachowaniach związanych z chorobą.⁴⁵

Ważną cechą kultury ludowej mającą wpływ na zachowania w chorobie i postawy wobec choroby ludności chłopskiej jest współwystępowanie elementów mistyczno-magicznych i religijnych; dotyczy to w równym stopniu poglądów na etiologię, zapobieganie, diagnozę czy działań terapeutycznych. K. Dobrowolski w swych rozważaniach nad kulturą ludową podkreśla, że jedną z najważniejszych jej cech jest: „...dużab rola wierzeń i praktyk magicznych obok działań opartych na empirycznych realnych podstawach, (...) mistycznych sił, które w pewnych przypadkach były personifikowane pod postacią licznych demonów, władających szerszym lub węższym odcinkiem rzeczywistości. ...siły te mogły przynosić człowiekowi szkody i klęski, mogły też być przez niego opanowane i wprzęgnięte do akcji dla jego korzyści.”⁴⁶ Czynności misty-czno-magiczne wpływały, i w pewnym stopniu wpływają nadal, na szereg zachowań w chorobie, jakie realizuje rodzina chłopska. I tak np. uznawano, że przyczynami chorób mogą być zaklęcia, uroki, czary; wierzono, że zastosowanie różnych postaci relikwii, amuletów czy talizmanów zapobiega chorobie; hołdowano przekonaniu, iż objawienie, natchnienie czy jasnowidzenie ułatwia rozpoznawanie choroby, zaś zamawia-

59