IMGP9496

że większość z nich to metonimie lub metafory śmierci, gdyż celem odseparowania jednostki jest nie tylko zmiana jej dotychczasowego stanu, ale zerwanie ze światem profanum. Następuje symboliczna śmierć jednostki, która wkracza w etap marginalny, w świat sacrum, ale jej status jest paradoksalny — nie należy już do „dawnego”, zwykłego świata, ale jeszcze nie jest pełnoprawnym uczestnikiem nowej rzeczywistości, toteż normalne reguły życia muszą zostać w jej wypadku zawieszone i stąd owe metonimie i metafory śmierci. Podmiot obrzędu jest poza społeczeństwem albo jak powiadają strukturaliści — betwbct and between. W związku z tym bardzo często używa on specjalnego języka odmiennego od potocznego, obejmuje go także różnego rodzaju tabu. Z drugiej jednak strony, w okresie zmarginalizowania jednostkę zapoznaje się z obowiązkami i prawami, które czekają ją w nowym stanie, albo — jak podczas inicjacji — z kodeksem zwyczajowym, plemiennymi mitami itd. Osoba pozostająca w stanie margć jest święta, nietykalna, ale równocześnie niebezpieczna (pamiętajmy: sacrum jest ambiwalentne). Niektórym kategoriom ludzi nigdy nie będzie dane opuścić tej fazy, a dotyczy to według van Gennepa dzieci zmarłych przed chrztem lub nadaniem imienia oraz zmarłych, którzy nie zostali poddani obrzędom pogrzebowym (ibidem, s. 218 — 219). Stają się więc zgodnie z wierzeniami ludowymi istotami demonicznymi (zob. Stomma, 1976, s. 99 -110). Skądinąd wiemy doskonale, jak owo „przekleństwo” zawieszenia pomiędzy dwoma światami — żywych i zmarłych — wykorzystuje kino spod znaku horroru, w nieskończoność epatując widza rozmaitymi wariantami konsekwencji takiej niecodziennej sytuacji! Osoby nie przyjęte do społeczności i te, które nie zostały z niej obrzędowo wyłączone, zawsze są wyjątkowo niebezpieczne dla żyjących, a ich wygląd napawa zgrozą.

Dochodzimy obecnie do etapu trzeciego, włączenia, agregacji, który dopełnia logiczną strukturę rites de passage. Są to jakby powtórne narodziny jednostki w nowym stanie, w różny sposób symbolicznie zaznaczane, na przykład poprzez przywdzianie nowego stroju. Na tym etapie pojawiają się także liczne obrzędy oczyszczenia, których celem jest usunięcie śladów uprzedniego tabu, tak aby dana osoba powróciła do profanum bez pozostałości sakralnych. Zazwyczaj wszystko powinna wieńczyć współbiesiada i towarzysząca jej wymiana podarków między ^neofitą” a resztą społeczności, ponieważ „przyjąć od kogoś prezent to znaczy związać się z nim” (van Gennep, 1977, s. 40).

Jak zauważyliśmy wcześniej, schemat obrzędów przejścia daje się także zastosować w odniesieniu do obrzędowości dorocznej oraz do pojęcia czasu świątecznego i czasu „zwykłego” (Czerwińska, 1984; Czer-wińska-Burszta, 1986). W świadomości mitycznej czas jest nie kończącym się łańcuchem jakościowo różnych ogniw, z których każde ma swoją wartość i znaczenie; jest on „następstwem kolejnych zmian i powtarzających się przeciwieństw” (Leach, 1961, s. 134). Okresy trwania czasu świeckiego, zarówno w życiu jednostki, jak i całego społeczeństwa, przerywane

są momentami czasu sakralnego, będącego w opozycji do czasu profa-num. W ramach tego ostatniego możemy wyodrębnić dodatkowo czas świąteczny i czas mityczny (praczas). Czas mityczny nie jest czasem obrzędowym, jest to czas, który pojawił się nagle i nie był poprzedzany przez żaden inny czas, ponieważ nic nie mogło istnieć przed wystąpieniem rzeczywistości, o któręj mit opowiada. Czas świąteczny z kolei ukrywa się w ludzkich działaniach obrzędowych, które mają charakter cykliczny, powtarzalny. Według Leacha cykliczność ta ma naturę wahadłową i wiąże się z pojęciem czasu, który oscyluje wokół podstawowych opozycji typu: dzień — noc, lato zima, życie— śmierć itd. Owe przypływy i odpływy czasu mają postać wzoru, który oddaje schemat zaproponowany przez Leacha:

— ~ > kierunek upływu czasu    (ibidem; s.134)

Podczas święta zaczynają się i kończą okresy życia świeckiego, a czas daje się uporządkować w cztery etapy: fazę A = rytuały odłączenia fazę B = rytuały marginalizowania = sacrum fazę C = rytuały włączania fazę D = profanum.

Owe cztery fazy (w porównaniu z van Gennepem dochodzi jeszcze jako odrębna faza życia świeckiego) można połączyć w dwie pary opozycji binarnych: faza A przeciwstawna jest C/ a B jest odwrotnością D. W świetle tych ustaleń Leach wyodrębnia następnie trzy typy ludzkich zachowań obrzędowych towarzyszących świętom:

: 1) formalne przestrziganie^nonn (np. tradycyjne wesele),

2) maskarada (np. bal przebierańców) i . 3). odwrócenie ról.

Zachowania 1 i 2 odpowiadają przeciwstawieniu faz A i C; odwrócenie ról koresponuje z kolei z fazą B i jest „symbolem zupełnego przejścia od codzienności do świętości, gdzie normalny czas zatrzymuje się, a śmierć zamienia w narodziny” (ibidem, s. 136). '

W polskiej kulturze chłopskiej kosmos uważany był za istotę żyjącą, która rodzi się, rozwija i zamiera, toteż jego istnieniem rządzą takie same prawa i zasady, jak życiem człowieka. Życie kosmosu to łańcuch

107